İBN KESÎR’İN İHTİSÂRU ULÛMİ’L-HADÎS İSİMLİ ESERİNDE İBNÜ’S-SALÂH’A YÖNELTTİĞİ ELEŞTİRİLER VE DEĞERLENDİRİLMESİ

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 1, 44 - 73, 28.06.2024

Abdulvehhab Gözün

Öz

Hadis ilimlerinin en önemlilerinden biri hadis usulüdür. Bu ilimle ilgili de gelişmeye devam eden müstakil bir edebiyat bulunmaktadır. Hadis metodolojisi literatürü denilince akla ilk gelen kitaplardan biri hiç şüphesiz İbnü’s-Salâh'ın (ö. 643/1245) kısaca Mukaddime diye tanınan Ma‘rifetü Envâ‘i ‘İlmi’l-Hadîs adlı eseridir. O kendisinden önce hadis usulü sahasında kaleme alınan çalışmaları esas almakla birlikte bu ilmin kavramlarını geliştirerek terminolojik açıdan daha da sistematik hale getirmiş ve alanında âdeta bir dönüm noktası olmuştur. Bu vesileyle telif edildiği tarihten itibaren günümüze dek hep büyük bir ilgi görmüş, üzerinde tekmile, şerh, nazm, nüket, ihtisar vb. çalışmalar yapılmıştır. Bu eserler aynı zamanda yer yer ona yöneltilen birtakım tenkitleri de içermektedir. Bu tür eserlerden biri de İbn Kesîr’in (ö. 774/1313) Mukaddime’yi özetlemek gayesiyle kaleme aldığı İhtisâru Ulûmi’l-Hadîs adındaki çalışmasıdır. Araştırmanın konusu olan bu eserde özellikle İbn Kesîr’in İbnü’s- Salâh’a yönelttiği belli başlı eleştiriler tespit edilmiş ve ayrı ayrı tetkik edilmiştir. Yapılan tenkitlerin yerinde olup olmadığı konusu da çalışmamızın amaçlarından birini oluşturmuştur. Bu hususta değerlendirmeler yapılırken Mukaddime’yle alakalı yazılan diğer bazı çalışmalara da başvurulmuştur. Sonuçta ise mezkûr tenkit ve tetkikler kısaca değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, İbnü’s-Salâh, Mukaddime, İbn Kesîr, İhtisâru Ulûmi’l-Hadîs

THE CRITICISMS OF IBN KATHĪR IN HIS WORK IKHTISĀR ULŪM AL-HADĪTH AGAINST IBN al-SALĀH AND AN INVESTIGATION OF THEM

Öz

One of the most important disciplines in the Hadīth sciences is Hadīth methodology. There is an independent literature on this discipline that continues to develop. One of the first books that comes to mind when hadīth literature is mentioned is undoubtedly the work of Ibn al-Salāh (d. 643/1245) called Ma'rifat Anwā' 'Ilm al-Hadīth, briefly known and mentioned as Muqaddima. While he based his studies on the ones had been written before him in the field of hadīth literature, he had also constituted a milestone in his field by systematizing and developing the concepts of this science in terms of terminology. On this occasion, it had always attracted a great attention from the date it was written to the present day and many studies such as taqmilah, sharh/annotation, nazm/versification, islah/correction, ikhtisār/abbreviation had been carried out on it. However, these studies have included some criticisms directed at Ibn al-Salāh by their authors from time to time. One of such works is Ibn Kathīr’s (d. 774/1313) work called Ikhtisār al-Ulūm al-Hadīth, which he had written in order to summarize Muqaddima. In this work, which is the subject of this research, especially the criticisms of Ibn Kathīr against Ibn al-Salāh had been identified and each of them had been examined separately. Thus, this study aims to reveal whether the criticisms made are appropriate or not. While making evaluations on this issue, other studies written around Muqaddima are also consulted when it is necessary to examine. As a conclusion, a brief analysis of the aforementioned criticisms and examinations are made.

Anahtar Kelimeler

Hadīth, Ibn al-Salāh, Muqaddima, Ibn Kathīr, Ikhtisār al-Ulūm al-Hadīth

انتقادات ابن كثير في كتابه اختصار علوم الحديث لابن الصلاح وتقييمها

Öz

لا شكّ أن أحد أهم علوم الحديث هو علم أصول الحديث، الذي نشأت أدبيات مستقلة حوله وهي مستمرّة في التطور. ومن الكتب التي تتبادر إلى الذهن في هذا الفن، كتاب ابن الصلاح الشَّهْرَزُورِي (ت. 643هـ/1245م) المسمّى: "معرفة أنواع علم الحديث" المشهور بـ"المقدّمة" اختصارًا. على الرغم من أن المؤلِّف استند إلى الكتب المؤلَّفة قبله، إلا أنه شكَّل نقطة تحوّل في مجاله؛ من خلال تنظيم مفاهيم هذا العلم وتطويرها من حيث المصطلح. فبناء على ذلك حظي كتابه باهتمام بالغ من وقت تأليفه إلى يومنا، وقام العلماء بدراسات مختلفة عليه من تكملة وشرح ونظم ونُكَتٍ واختصار وما إلى ذلك، إلا أن هذه الدراسات تشمل أيضًا بعضَ الانتقادات الموجَّهة إلى المؤلِّف؛ منها اختصار ابن كثير (ت. 774هـ/1313م) للمقدّمة، المسمّى: "اختصار علوم الحديث". وفي دراستنا هذه، نتناول هذه الانتقادات وتحقيقها. ومن ثَمّ، فإنها تهدف إلى الكشف عمّا إذا كانت تلك الانتقادات الموجَّهة من قِبَلِ ابن كثير لابن الصلاح صحيحة أم لا؟. وبالطبع تمَّت مراجعة الدراسات الأخرى المرتبطة بالمقدمة بحسب الضرورة في أثناء إجراء تقييمات حول تلك التعقبات. وفي النهاية، أُجْرِيَ تحليل موجز للانتقادات والتحقيقات المذكورة وتُطُرِّقَ لبعض النتائج العلمية.

Anahtar Kelimeler

الحديث, ابن الصلاح, المقدمة, ابن كثير, اختصار علوم الحديث

Kaynakça

• Acar, Yusuf, “Hadis Usulünde Bir İntihal Vakası: İbn Ebi’d-Dem ve Tedkîku’l-‘ İnâye Adlı Eseri”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 22/1 (2022): 123-153.
• Arslan, Ali, “Mukaddimetü İbni’s-Salâh isimli Eser Üzerine Yapılan Çalışmalar”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 6/5 (2017): 2459- 2474.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ, Umdetü’l-Kârî, 25 cilt, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ, Nühabü’l-Efkâr fî Tenkîhi Mebâni’l-Ahbâr fî Şerhi Ma‘âni’l-âsâr, thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhîm, 19 cilt. Katar: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1429/2008.
• Bağcı, Mehmet, Zehebî’nin Telhîsu’l-Müstedrek’inin Değerlendirilmesi (Kitâbü Ma‘rifeti’s-Sahâbe Örneği, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Biçer, Hatice Kübra, Hadis Literatüründe İhtisar Yöntemi-İbn Kesîr’in İhtisâru Ulûmi’l-Hadîs’i Başlamında-, Antalya: Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Bikâî, Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer, en-Nüketü’l-Vefiyye bi-mâ fî Şerhi’l-Elfiyye, thk. Mâhir Yâsîn el-Fahl, 2 cilt, Beyrut: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 1428/2007.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail, Sahîhu’l-Buhârî, 8 cilt, İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413/1992.
• Ebû Amre, Muhammed. Te‘akkubâtü İbn Kesîr alâ İbni’s-Salâh min Hilâli Kitâbihi “İhtisâru Ulûmi’l-Hadis” Cem‘an ve Dirâseten. Cezayir: Vadi Üniversitesi, İslami İlimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1443/2022.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk el-Ezdî es-Sicistânî, Sünenü Ebî Dâvûd, 5 cilt, İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413/1992.
• el-Gavrî, Abdülmâcid, Mebâhis Temhîdiyye fî İlmi’l-Cerh ve’t-Ta‘dîl, Malezya/ Selangor: Ma‘hedü Dirâsâti’l-Hadîsi’ş-Şerîf, 1436/2014.
• Görmez, Mehmet, Sünnet ve Hadisin Anlaşılmasında Metodoloji Sorunu, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1997.
• Gümüş, Fatih, Hadis Usulünün Gelişimi –İbnü’s-Salâh’ın Mukaddimesi Özelinde-, Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Hâkim, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah en-Nîsâbûrî, Ma‘rifetü Ulûmi’l- Hadîs, thk. Muazzam Hüseyn, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1397/1977.
• el-Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed b. İbrâhîm b. el-Hattâb el- Büstî, Me‘âlimü’s-Sünen, 4 cilt, Halep: el-Matba‘atü’l-İlmiyye, 1. Basım, 1351/1932.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yusuf b. Abdillah b. Muhammed b. Abdilberr b. Âsım en-Nemirî el-Kurtubî, el-İstî‘âb fî Ma‘rifeti’l-Ashâb, thk. Ali Muhammed el-Becâvî, 4 cilt, Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1. Basım, 1412/1992.
• İbn Cemâ‘a, Ebû Abdullah Bedrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Sa‘dullah el- Kinânî el-Hamevî, el-Menhelü’r-Revî fî Muhtasari Ulûmi’l-Hadîsi’n-Nebevî, thk. Muhyiddîn Abdurrahman Ramazan, Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1406.
• İbn Dakîku’l-îd, Ebü’l-Feth Takıyyüddîn Muhammed b. Ali b. Vehb b. Mutî‘ el-Kuşeyrî, el-İktirâh fî Beyâni’l-Istılâh, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts. İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî, el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe, thk. Ali Muhammed Muavvad – Âdil Ahmed Abdulmevcûd, 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1415/1994.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî, en-Nüket alâ Kitâbi İbni’s- Salâh, thk. Rebî‘ b. Hâdî Umeyr el-Medhalî, 2 cilt, Medine: İmâdetü’l- Bahsi’l-İlmî, 1. Basım, 1404/1984.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî ez-Zâhirî, el-Muhallâ bi’l-Âsâr, 12 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer el-Kuraşî ed-Dımaşkî, İhtisâru Ulûmi’l-Hadîs, thk. Mâhir Yâsîn el-Fahl, Riyad: Dâru’l- Meymân, 1. Basım, 1434/2013.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm el-Harrânî, Mecmû‘u’l-Fetâvâ, thk. Abdurrahmân b. Muhammed b. Kâsım, 35 cilt. Medine: Mecma‘u’l-Melik Fehd, 1416/1995.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasen İzzüddîn Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, Üsdü’l-ğâbe, thk. Ali Muhammed Muavvad – Âdil Ahmed Abdulmevcûd, 8 cilt, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1415/1994.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Ali el-Mısrî, el-Mukni‘ fî Ulûmi’l- Hadîs, thk. Abdullah b. Yusuf el-Cedî‘, 2 cilt, Cidde: Dâru Fevvâz, 1. Basım, 1413.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osman b. Salâhuddîn Abdurrahmân eş-Şehrezûrî, Ma‘rifetü Envâ‘ı Ulûmi’l-Hadîs, thk. Nûreddîn Itr, Suriye: Dâru’l-Fikr, 1406/1986.
• Itr, Nûreddîn, Menhecü’n-Nakd fî Ulûmi’l-Hadîs, Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 3. Basım, 1401/1981.
• Irâkî, Ebü’l-Fadl Zeynüddîn Abdurrahîm b. el-Hüseyin b. Abdurrahmân, et-Takyîd ve’l-îzâh Şerhu Mukaddimeti İbni’s-Salâh, thk. Abdurrahmân Muhammed Osmân, Medine: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1. Basım, 1389/1969.
• Irâkî, Ebü’l-Fadl Zeynüddîn Abdurrahîm b. el-Hüseyin b. Abdirrahmân, et-Tebsıratü ve’t-Tezkira, thk. Abdüllatîf el-Hümeym – Mâhir Yâsîn el-Fahl, 2 cilt, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1423/2002.
• Îsâvî, İsmail Halil Muhammed, Te‘akkubâtü İbn Kesîr el-Muhâlife li İbni’s- salâh fî Kitâbihi “İhtisâru Ulûmi’l-Hadîs” el-Kısmü’s-Sânî fi’r-Rivâye, Bağdat: Bağdat Üniversitesi İslamî İlimler Fakültesi, 2003.
• Kahraman, Hüseyin, Hadis Usulü Açısından el-Hatîb el-Bağdâdî’nin İbnü’s- Salâh Üzerindeki Etkileri, Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûruddîn el-Molla Ali b. (Sultân) Muhammed, Mirkâtü’l- Mefâtîh Şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh, 9 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 1422/2002.
• Kasîr, Süleymân b. Abdillah, Te‘akkubâtü’l-Hâfız İbn Kesîr ale’l-İmâm İbni’s- Salâh fî Kitâbihi “İhtisâru Ulûmi’l-Hadîs” el-Müte‘allikati bi’l-İttisâl ve’l-İnkıtâ‘, Kasîm: Kasîm Üniversitesi Yayınları, ts.
• Küçükosman, Hasan, “el-Bâisü’l-Hasîs Özelinde İbnü’s-Salâh’a Yapılan İtirazlar- I”, Türk Akademik Araştırmalar Dergisi (Turkish Academic Research Review), 8/4 (2023): 1544-1562.
• el-Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdulhayy b. Muhammed Abdilhalîn el-Ensârî, er-Ref‘ ve’t-Tekmîl fi’l-Cerh ve’t-Ta‘dîl, thk. Abdulfettâh Ebû Gudde, Halep: Mektebetü’l-Matbû‘âti’l-İslâmiyye, 3. Basım, 1407.
• Mâlik, Ebû Abdullah Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Amr el-Asbahî el-Yemenî, el-Muvattâ, 2 cilt, İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413/1992.
• Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkâdir, Tevsîku’n-nusûs ve Zabtuhâ İnde’l-Muhaddisîn, Mekke: el-Mektebetü’l-Mekkiyye, 1414/1993.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc, Sahîhu Müslim, 3 cilt, İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413/1992.
• en-Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuayb b. Ali el-Horasânî, Sünenü’n- Nesâî, 8 cilt, İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413/1992.
• en-Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref, et-Takrîb ve’t-Teysîr li Ma‘rifeti Süneni’l-Beşîri’n-Nezîr, thk. Muhammed Osman el-Haşt, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1. Basım, 1405/1985.
• Özaydın, Abdülkerim, “İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ”, DİA, 20/132-134, İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Paksoy, Kadir, İbn Kesîr’in Hayatı, Eserleri ve Hadis İlmindeki Yeri, Şanlıurfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• es-Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdurrahmân b. Muhammed, el-Cevâhiru ve’d-Dürer fî Tercemeti Şeyhi’l-İslâm İbn Hacer, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 1419/1999.
• Sönmez, Mehmet, Etkilenmesi ve Etkisi Bağlamında İbnü’s-Salâh ve Mukaddime’si, Antalya: Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstütüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• es-Sübkî, Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Takıyyüddîn, el-Eşbâh ve’n-Nezâir, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1411/1991.
• es-Süyûtî, Ebü’l-Fadl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr, Tedrîbü’r-Râvî fî Şerhi Takrîbi’n-Nevâvî, thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Faryâbî, 2 cilt, Riyad: Mektebetü’l-Kevser, 1415.
• eş-Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdrîs, el-Ümm, 8 cilt, Beyrut: Dâru’l- Ma‘rife, 1410/1990.
• Şâkir, Ahmed Muhammed, el-Bâ‘isü’l-Hasîs Şerhu İhtisâri Ulûmi’l-Hadîs, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1403/1983.
• Şâkir, Ahmed Muhammed, el-Bâ‘isü’l-Hasîs Şerhu İhtisâri Ulûmi’l-Hadîs, Ta‘lîk: Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî, Riyad: Mektebetü’l-Ma‘ârif, 1. Basım, 1417/1996.
• eş-Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Abdullah, İrşâdü’l-fühûl ilâ Tahkîki’l-Hakk min İlmi’l-Usûl, thk. Ahmed Azvü İnâye, 2 cilt, Beyrut: Dâru’l- Kitâbi’l-Arabî, 1. Basım, 1419/1999.
• Tahhân, Mahmûd, Teysîru Mustalahı’l-Hadîs, Riyad: Mektebetü’l-Ma‘ârif, 10. Basım, 1431/2010.
• et-Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevra, el-İlelü’s-Sağîr, thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• et-Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevra, Sünenü’t-Tirmizî, 5 cilt, İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413/1992.
• Tunç, Mazhar, İbnü’s-Salâh’ın Hayatı, Eserleri ve Hadisçiliği, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Turhan, Halil İbrahim, “Bir Râvî/Rivâyet Tenkidi İlkesinin Serüveni: Sadece Müfesser Cerh Kabul Edilir”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/1 (Bahar 2018): 299-335.
• ez-Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymâz, el-Mûkıza fî İlmi Mustalahı’l-Hadîs, thk. Abdulfettâh Ebû Gudde, Halep: Mektebetü’l-Matbû‘âti’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1412.
• ez-Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedrüddîn Muhammed b. Abdullah b. Bahadır, el- Bahru’l-Muhît fî Usûli’l-Fıkh, 8 cilt, Amman: Dâru’l-Kütbâ, 1. Basım, 1414/1994.
• ez-Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedrüddîn Muhammed b. Abdullah b. Bahadır, en-Nüket alâ Mukaddimeti İbni’s-Salâh, thk. Zeynelâbidîn b. Muhammed, 3 cilt, Riyad: Advâü’s-Selef, 1. Basım, 1419/1998.