Efficient and Final Causes in Mulla Sadrā

Yıl 2022, , 3 - 24, 21.03.2022

Fevzi Yiğit

https://doi.org/10.5281/zenodo.6370201

Öz

In this article, I will examine Mulla Sadrā's views on the efficient and final causes. Mulla Sadrā, who has a distinguished position among the late period of Islamic philosophers, successfully synthesized the Mashshāī, Ishrāqī and mystical schools and succeeded in establishing a new system. The subject of efficient and final causes is important in terms of showing the nature of this synthesis. He brought a new perspective to Peripatetic teaching by explaining the efficient cause through the concepts of inayat and tajallī, also that he succeeded in introducing the concept of the efficient cause, in the philosophical sense, to the mystical knowledge. Considering his writings on the subject Sadrā explains the Necessary Being as an efficient cause by the concepts of ridā and tajallī, and the theologians do not favor the understanding of an efficient who acts willingly. In terms of science of metaphysics, he thinks that the feature that really makes the efficient an efficient is to bestow existence. In terms of the final cause, Sadrā thinks that the efficient has no purpose other than himself. Because, in fact, it is not possible to talk about a real existence other than the efficient. In that case, all wills return to the efficient’s self. The final cause must be necessary in terms of constituting the competence of knowledge and existence and being the cause that makes the efficient an efficient and must come later. Sadrā states that the efficient intended the world in an accidental and secondary sense, but this situation again returns to the efficient’s self. As a result, in reducing all causes to the efficient cause, Sadrā raises the universe to the level of the tajallī, hāl (state), attitude and the outcome of his works.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy, Mulla Sadrā, Causality, Efficient Cause, Final Cause

Molla Sadrâ’da Fâil ve Gaye İllet

Öz

Bu makalede Molla Sadrâ’nın fâil ve gaye illet konusundaki görüşleri incelenecektir. Geç dönem İslâm filozofları içerisinde seçkin bir konuma sahip olan Molla Sadrâ Meşşâî, İşrâkî ve İrfanî ekolleri başarılı bir şekilde sentezleyerek yeni bir sistem kurmayı başarmıştır. Fâil ve gaye illet konusu bu sentezin nasıllığını göstermesi açısından önemlidir. Denilebilir ki o, fâili inayet ve tecelli kavramlarıyla açıklayarak Meşşâî öğretiye yeni bir açılım getirirken irfan ilmine ise felsefî anlamda fâil kavramını sokmayı başarmıştır. Sadrâ’nın Zorunlu Varlık’ın fâil olmasını inayet, rıza ve tecelli kavramlarıyla açıkladığı ve kelâmcıların irade ile iş yapan fâil anlayışına sıcak bakmadığı söylenebilir. O, metafizik ilmi cihetinden gerçek anlamda fâili fâil kılan özelliğin varlık bahşetmek olduğunu söyler. Gaye neden açısından Sadrâ, fâilin kendi dışında bir gayesinin olmadığını düşünür. Çünkü aslında fâil dışında gerçek anlamda mevcut olan bir varlıktan bahsetmek mümkün değildir. Şu hâlde bütün irade edişler fâilin zâtına döner. Gaye neden bilgi ve varlığın yetkinliğini teşkil etmesi açısından ve fâili fâil kılan neden olması yönünden zorunlu olmalı ve sonda ortaya çıkmalıdır. Sadrâ, fâilin arazî ve ikincil anlamda âlemi murat ettiğini ancak bu durumun da yine zâta döndüğünü dile getirir. Sonuç olarak Sadrâ bütün nedenleri fâil nedene indirgerken evreni fâil nedenin tecelli, hal, tavır ve işlerinin hâsılası seviyesine yükseltir.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, Molla Sadrâ, Nedensellik, Fâil, Gaye

Kaynakça

• Aristoteles. Metafizik. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Sosyal Yayınları, 2014.
• Aydın, Salih. Molla Sadrâ’da Mahiyet Felsefesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2018. Baran, Sedat. “İbn Sînâ ve Molla Sadrâ’da İlâhî Erek Problemi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23, no.3 (Aralık 2019): 1101-1120.
• Baran, Sedat. “Molla Sadrâ’da İlâhi Fâiliyetin Niteliği”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 11, no. 2:24 (2019): 598-613.
• Behmenyâr ibn Merzübân. et-Tahsil, thk. Murtaza Mutahharî. Tahran: Müessesetü İntişârât-ı ve Çap Danişgah, 1375.
• Dügaym, Semih. Mevsû‘atü mustalahâti Sadreddin eş-Şîrâzî (Sisiletu mevsû‘atü mustalahât-ı alami’l-fikri’l-Arabî ve’l-İslâmî; 9. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 2004.
• Gareviyan, Muhsin. İslam Felsefesine Giriş. çev. Sedat Baran. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2013.
• İbn Manzûr. Lisanü’l-Arab. I-III. Beyrut: Dâru Sadır, ty.
• İbn Sînâ. Dânişnâme-i Alâî. çev. Murat Demirkol. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• İbn Sînâ. Fizik. çev. Muhittin Macit ve Ferruh Özpilavcı. 2. Cilt. İstanbul: Litera Yayınları, 2004.
• İbn Sînâ. el-Mebdeʾ ve’l-me‘ad. Tahran: İntişârât, 1998.
• İbn Sînâ. Metafizik. çev. Ekrem Demirli ve Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
• Kılıç. Muhammet Fatih. İbn Sînâ’nın Sebeplik Teorisi. Ankara: Elis Yayınları. 2021.
• Molla Sadrâ. Arşa Ait Hikmetler. çev. Fevzi Yiğit. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2019.
• Molla Sadrâ, Ecvibetü’l-mesâ’il, Mecmû‘a-yi resâ’il-i felsefî-yi Sadrü’l-müte’ellihîn. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1389.
• Molla Sadrâ. Hak ve Yakîn Yolunun Marifeti Hakkında Âriflerin İksiri. çev. Fevzi Yiğit. İstanbul: Önsöz Yayınları, 2017.
• Molla Sadrâ. Haşrü’l-eşyâ’, Mecmû‘a-yi resâ’il-i felsefî-yi Sadrü’l-müte’ellihîn. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1389.
• Molla Sadrâ. Hikmetü’l-işrâk ve Ta‘lîkatü Sadrül-mütellihîn, İlahiyyât. thk. Necefkulu Habibi. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1396.
• Molla Sadrâ. el-Hikmetü’l-müte‘âliye fî esfâri’l-erba‘a. thk. Maksud Muhammedî. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1380.
• Molla Sadrâ. el-Hikmetü’l-müte‘âliye fî esfâri’l-‘akliyyeti’l-erba‘a. tlk. Ayetullah Hasan Hasânzâde el-Âmülî. Tahran: Vezarat-ı Ferhengi ve İrşâd-i İslâmî, 1374.
• Molla Sadrâ. Kalbin Uyanışı (İkâzü’n-nâimîn). çev. Fevzi Yiğit. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2018.
• Molla Sadrâ. el-Mebde’ ve’l-me‘âd fî Hikmeti’l-müte‘âliye. thk. Muhammed Zebihî - Cafer Şah Nazarî. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1381.
• Molla Sadrâ. Kitâbü’l-Meşâ‘ir. çev. A. Kamil Cihan-Salih Yalın-Fevzi Yiğit. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
• Molla Sadrâ. el-Mezâhirü’l-ilâhiyye fî esrâri’l-ulûmi’l-kemâliyye. thk. Celâleddin Aştiyânî. Kum: Müessese-i Bostan-ı Kitap, 1429.
• Molla Sadrâ. Risâle fi’l-hudûs (Hudûsü’l-‘âlem). thk. Hüseyin Museviyân. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1378.
• Molla Sadrâ. Şerhu hidâyetü’l-Esîriyye fî İlâhiyyât. thk. Maksut Muhammedî. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1393.
• Molla Sadrâ. eş-Şevâhidü’r-rubûbiyye fi’l-menâhici’s-sülûkiyye. thk. Celâleddin Aştiyânî. Kum: Müessesetü Bustân-ı Kitap, 1392.
• Molla Sadrâ. eş-Şevâhidü’r-rubûbiyye. Mecmû‘a-yi resâ’il-i felsefî-yi Sadrü’l-müte’ellihîn. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1389.
• Molla Sadrâ. Şerhu ve ta‘lîkatü Sadrü’l-müte’ellihîn İlâhiyyâti’ş-Şifâ’. thk. Necefkulu Habibî.. Tahran: Bunyâd-i Hikmet-i İslâmi-yi Sadrâ, 1382.
• Mustafavî, Muhammed Kâzım. el-Hikmetü’l-müte‘âliye. Kum: Mektebetü’l- ‘Alâmi’l-İslâmî, 1377.
• Şirinov, Agil. Nasîruddin Tûsî’de Varlık ve Ulûhiyyet. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2007.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin. Bidâyetü’l-hikme. thk. Şeyh Abbas Ali. Kum: Müessesetün Neşri’l İslami, 1435.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin. Usûl-i felsefetü vel-menhecü’l-vâkııyye, şrh. Murtaza Mutahharî. çev. Ammar Ebû Rağıf. el-Müessesetü’l-Irakiyyetü li’n-Neşri ve’t-Tevzi, 2012.
• Toksöz, Hatice. İbn Sînâ Felsefesinin Teleolojik Boyutları. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2010.