İbn Kemal’in Şah İsmail’e Yönelik Tekfirinin Siyâsî Boyutları Üzerine

Yıl 2022, Sayı: 5, 105 - 131, 20.09.2022

Cafer Acar

https://doi.org/10.5281/zenodo.7090831

Öz

Şeyhülislam İbn Kemal, Osmanlı ilim, siyaset ve bürokrasi tarihinin önemli şahsiyetlerinden biridir. Osmanlının güçlü sultanlarından Yavuz Sultan Selim Han zamanında devlet yönetimine tesir edecek büyük roller üstlenmiş ve Kanunî döneminde şeyhülislamlık makamına kadar yükselmiştir. İlmi sahadaki başarılarını siyasî alana taşımayı başarmıştır. Özellikle Safevî tehdidine karşı görüşlerini yazılı, risâleler şeklinde hazırlamış olduğu ilmî metinlerle dile getirmiştir. Amacı toplumu bilgilendirmek olup bunda da başarılı olmuştur. Vefatı Kanunî döneminde şeyhülislamlık görevine devam ederken gerçekleşmiştir. Onun ölümü üzerine “İbn Kemal ile ilimler de irtihal etti” ibaresi kayıt düşülmüştür. İbn Kemal’in er-Risâle fî hali Şah İsmail ve etbâihi adlı Arapça risâlesi ve ifade ettiği siyasî boyut bu makalenin temel konusudur. Osmanlı-Safevî gerginliği sürecinde Osmanlı topraklarında gizliden gizliye işgal hareketlerine girişen Şah İsmail ve taraftarları hakkında kaleme alınmıştır. Makalede bu metnin tercümesi ve orijinali üzerinden temel yaklaşımlar tespit edilmeye çalışılmıştır. İbn Kemal’in Safevî Şiîliği üzerine görüşleri fıkıh, kelam ve mezhepler tarihi bakımından ele alınmıştır. Tarih ve siyaset açısından da değerlendirilmiş olmakla birlikte bu alana katkı sağlamak adına İbn Kemal’in bir ilim adamı sıfatıyla vermiş olduğu fetvanın siyasî boyutları değerlendirilmeye çalışılmıştır. Sonuçta siyasî, sosyal ve askerî sahada şartları oluşmuş bir çatışmanın dinî yönden de meşruiyeti bu metinle tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, İbn Kemal, Şah İsmail, Safevîlik, Şiîlik

Ibn Kemal's Takfir to Shah Ismail on Political Dimensions

Öz

Sheikh al-Islam İbn Kemal is one of the important figures in the history of Ottoman science, politics and bureaucracy. During the reign of Yavuz Sultan Selim Khan, one of the powerful sultans of the Ottoman Empire, he assumed major roles that would affect politics and rose to the position of sheikh al-Islam during the reign of Kanuni He succeeded in carrying his achievements in the scientific field to the political field. In particular, he expressed his views against the Safavid threat in texts that he
prepared in the form of written treatises. Its purpose is to inform and guide the society. It has also been successful. His death took place during the reign of Kanuni while he was continuing his duty as sheikh al-Islam. Upon his death, the phrase "Sciences also died with Ibn Kemal" was recorded. Ibn Kemal's Arabic treatise er-Risale fi hali Shah İsmail ve etbaihi and the political dimension it expresses are the main subject of this article. During the Ottoman-Safavid
tension, it was written about Shah Ismail and his supporters, who secretly engaged in occupation movements in the Ottoman lands. In the article, basic approaches is tried to determine through the translation and original of this text. Ibn Kemal's views on Safavid Shiism are discussed in terms of fiqh, kalam and sects history. Although it has been evaluated in terms of history and politics, to contribute to this field, the political dimensions of the fatwa given by Ibn Kemal as a scholar is tried to be evaluated. As a result, the religious legitimacy of a conflict whose conditions were formed in the political, social and military fields was determined with this text.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Ibn Kamal, Schah Ismail, Safawi, Shiite

Kaynakça

• Argunşah, Mustafa. “Türk Edebiyatında Selimnameler”. Turkish Studies Academic Journal 4, sy 8 (2009): 31-47.
• Baltacı, Cahit. İslam Medeniyeti Tarihi. İstanbul, 2005.
• Bolay, Süleyman Hayri. “İbn Kemal’in Tarihe Bakışı”. İçinde Şeyhülislâm İbn Kemal Sempozyumu: Tebliğler ve Tartışmalar, Haz. S. Hayri Bolay, Bahaeddin Yediyıldız, Mustafa Sait Yazıcıoğlu. Tokat: Türkiye Diyanet Vakfı, 1985.
• Bulut, Halil İbrahim. “Osmanlı-Safevî Mücadelesinde Ulemanın Rolü: Kemal Paşazâde Örneği”. Dini Araştırmalar 7, sy 21 (2005): 179-96.
• Çelenk, Mehmet. “Safevîler Döneminin Şiî-Sünnî İlişkileri Üzerindeki Etkisi”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları 6, sy 2 (2013): 63-85.
• Dalkıran, Sayın. İbn Kemal ve Düşünce Tarihimiz. 1 c. İstanbul: OSAV, 1997.
• Daş, Abdurrahman. “Şeyhülislâm Es’ad Efendi’nin İran (Erdebil) Seferine İştirâki İçin Kırım Hanına Yazdığı Fetvâ İçerikli Mektubun Siyasî Tarih Bakımından Tahlili”. Fırat Üniversitesi Doğu Araştırmaları Dergisi 9, sy 2 (Nisan 2011): 54-63.
• Dedeyev, Dr Bilal. “Çaldıran Savaşına Kadar Osmanlı Safevi İlişkilerine Kısa Bir Bakış” 2 (2009): 10.
• Demir, Halis, ve Kemal Çatılı. “İbn Kemal Üzerine Yapılan Çalışmalar”. Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7, sy 1 (2019): 151-78.
• Gümüş, Ercan. “16. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Meydana Gelen Muhalif Nitelikli Hareketlerin Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserlerine Yansıması”. Ankara Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
• Gündüz, İrfan. “, Safevîler Devleti”. İçinde, Safevîler Devleti, 35:451-57. İstanbul: Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi, 2008.
• İlgürel, Mücteba. “Celalî İsyanları”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 7:252-56. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993.
• İnanır, Ahmet. “İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Osmanlı’da İslam Hukuku”. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
• ———. “Tokatlı Şeyhülislam İbn Kemal’in Osmanlı Hukukuna Katkıları ve Şia’ya Dair Fetvası”. İçinde Tokat Sempozyumu, C. 3. Tokat, 2012.
• İpşirli, Mehmet. “Şeyhulislam”. İçinde Şeyhulislam, 39:91-96. İstanbul, 2010.
• Kılıç, Mustafa. “Osmanlı Tarih Araştırmalarında Mühimme Defterlerinin Yerive 107 Numaralı Mühimme Defteri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7, sy 2 (2003): 249-60.
• Mohammednejad, Hamidreza. “Osmanlı-Safevî İlişkileri (1501-1576)”. Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2015.
• Öge, Ali. “Şeyhu’l-İslam İbn Kemal’in Sünnilik Anlayışı”. Basılmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2010.
• Özkan, Mehmet. “Osmanlı Fakihi Sarıgürz (Sarıgörez) Nûreddin Hamza’nın ‘El-Murtazâ’ Adlı Eserindeki İctihad ve Fetvalar Üzerine Bazı Tespit Ve Değerlendirmeler”, 2021, 34.
• Özkan, Muhammet. “Fetvalar ve belgeler ışığında Osmanlıda Kızılbaşlık meselesi (16.-17. yüzyıllar)”. Niğde Ömer Halis Demir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
• Sümer, Faruk. Safevî Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü,. Ankara: Selçuklu Tarih ve Medeniyet Enstitüsü Yayınları, 1976.
• Tekindağ, Şehabeddin. “Yeni Kaynak ve Yesikaların lşığı Altında Yavuz Sultan Selim ’in İran Seferi”. İÜEFTED 17, sy 22 (1968): 53-55.
• Uğur, Ahmet. İbn Kemal. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1996.