Üsküdarlı Aşkî Divanı’nda Efsanevi ve Menkıbevi Şahsiyetler

Yıl 2022, Sayı: 5, 83 - 104, 20.09.2022

İklima Doğan

https://doi.org/10.5281/zenodo.7090822

Öz

Efsane ve menkıbeler, Divan şiirini besleyen önemli kaynaklardır. Bu kaynaklara ait olan ve telmih ya da mazmun yoluyla karşımıza çıkan edebi kavramlar ise oldukça fazladır. Bu kavramların ait oldukları kaynaklar itibariyle ortaya konulması ve bunların kullanımlarına örnekleriyle yer verilmesi Divan şiirine vukufiyet konusunda önemli bir katkı sağlayacaktır. Bilhassa İran mitolojisinin tesirinde kalan Divan şairleri, şiirlerinde daha çok İran esatirine ilişkin en önemli eser olan Şehnâme kahramanlarına yer vermiştir. Ayrıca efsanevi aşk hikâyelerinin kahramanları ve mutasavvıfların menkıbevi şahsiyetleri de şiirlere sıkça konu edilmiştir. Üsküdarlı Aşkî Divanı da bu anlamda son derece zengin malzemeyi ihtiva etmektedir. Bu zengin içerik Divan’ın etkili bir ifade gücüne ulaşmasını da sağlamıştır. Divan’ın efsanevi ve menkıbevi şahısların ele alınışı bakımından değerlendirilmesi, 16. yüzyıl Divan şiirinde efsanevi ve menkıbevi şahısların ne şekilde kullanıldığını görme imkânı sağlaması bakımından önemlidir. Söz konusu şahsiyetlerin Üsküdarlı Aşkî Divanı’nda hangi bağlamlarda kullanıldığını ve nasıl değerlendirildiğini görmek de bu malzemenin tasnif ve tahlili ile mümkündür. Üsküdarlı Aşkî’nin Divan’ında Acem kökenli efsanevi şahısların kullanımı daha yoğundur. Bu şahıslar daha çok kasidelerde övgüsü yapılan Osmanlı padişahları veya diğer devlet adamları için bir kıyas ya da benzetme unsuru olarak kullanılır. Bununla birlikte efsanevi aşk hikâyelerinin kahramanları, kutsal kitaplarda bahsi geçen şahıslar ve mutasavvıfların da Divan’da sıkça zikredildiği görülür. Efsanevi aşk hikâyelerinin kahramanlarına daha çok âşık, sevgili ve rakip üçgeninde yazılan aşk konulu şiirlerde yer verilir. Şair bazen bu şahısları aşk halini anlatan birer timsal olarak görürken bazen de kendi aşkının daha üstün olduğunu ifade etmek amacıyla bir kıyas malzemesi olarak kullanır. Kutsal kitaplarda bahsi geçen şahıslar, şiirlerde genellikle idealize edilmiş birer kahraman olarak ele alınır. Bununla birlikte olumsuz davranış örneği olarak temayüz eden şahıslara da Divan’da yer verilir. Şiirlerde bu şahıslara yer verilmesinin temel sebebi, tarihte olumlu ya da olumsuz anlamda iz bırakmış bu şahsiyetlerin her birinde belirli bir davranış biçiminin âdeta simgeleşmiş olmasıdır. Şiirlerde bahsi geçen mutasavvıflar ise genellikle tasavvuf yolunda çığır açmış ve menkıbevi şahsiyetleri ile ön plana çıkmış kişilerdir. Mutasavvıflar, Divan’da olumlu davranış örneği olarak temayüz eden şahıslar olarak ele alınır.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Üsküdarlı Aşkî Divanı, Efanevi şahsiyetler, Divan edebiyatı, İran mitolojisi

Legendary and Epic Personalities in the Divan of Uskudarli Aski

Öz

Legends and epics are important sources that feed Divan poetry. There are many literary concepts that belong to these sources and we come across through reference or mazmun. Introducing these concepts in terms of the sources they belong to and including their use with examples will make an important contribution to Divan poetry in terms of knowledge. Divan poets, who were especially influenced by Iranian mythology, mostly included the heroes of the Shahnameh, the most important work on Iranian epos, in their poems. In addition, the heroes of the legendary love stories and the legendary personalities of the mystics were frequently the subject of the poems. Uskudarlı Aski’s Divan contains extremely rich material in this sense. This rich content also enabled the Divan to reach an effective power. Evaluation of the Divan in terms of the handling of the legendary and epic figures is important in terms of providing the opportunity to see how the legendary and epic figures are used in the 16th century Divan poetry. It is possible with the classification and analysis of this material to see in which contexts these figures were used in the Uskudarlı Aski’s Divan and how they were evaluated. In Uskudarlı Aski’s Divan, the use of legendary figures of Persian origin is more intense. These figures are mostly used as an element of comparison oranalogy for the Ottoman sultans or other statesmen who are praised in the odes. However, it is seen that the heroes of the legendary love stories, the people mentioned in the holy books and the mystics are frequently mentioned in the Divan. The heroes of the legendary love stories are mostly included in love poems written in a triangle of lover, beloved and rival. While the poet sometimes sees these people as a symbol that is describing the state of love, he sometimes uses them as a comparison material to express that his own love is superior. The persons mentioned in the holy books are generally treated as idealized heroes in the poems. In addition to this, people who stand out as examples of negative behavior are also included in the Divan. The main reason why these people are included in the poems is that a certain behavior is almost symbolized in each of these personalities who have left a positive or negative mark in history. The Sufis mentioned in the poems, on the other hand, are generally the ones who broke new ground in the way of Sufism and came to the fore with their epic personalities. Sufis are considered as individuals who stand out as examples of positive behavior in the Divan.

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Literature, Divan of Uskudarli Aski, Legendary personalities, Divan literature, Iranian mythology

Kaynakça

• Avcı, İsmail. “Divan Şiirinde İskender-i Zülkarneyn”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 7, no. 29 (2014): 47-69.
• Ay, Arif. “Efsane-Menkıbe Üzerine Bir Karşılaştırma Denemesi”. Milli Eğitim Dergisi 142, (1999): 248-257. Erişim: 11 Temmuz 2022, http://dhgm.meb.gov.tr/yayimlar/dergiler/Milli_Egitim_Dergisi/mederg i/20.htm.
• Bars, Mehmet Emin. “Tasavvufî Türk Edebiyatında Veysel Karanî”. Sosyal Bilimler Dergisi 20, (2018): 306-324.
• Gündüz, Tufan. “Tahmasb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9: 413. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Kaleli, Lütfi. Mitolojide İnanç ve Peygamberler. İstanbul: Can Yayınları, 1996. Köprülü, M. Fuad. İlk Mutasavvıflar. Ankara: Akçağ Yayınları, 2013.
• Levend, Agâh Sırrı. Divan Edebiyatı: Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1984.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Bektaşî Menakıbnamelerinde İslâm Öncesi İnanç Motifleri. İstanbul: Enderun Yayınevi, 1983.
• Onay, Ahmet Talât. Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. İstanbul: Akçağ Yayınları, 1996.
• Pala, İskender. “Aşkî, Hayatı, Edebî Şahsiyeti ve Dîvânı”. Doktora Tezi,İstanbul Üniversitesi, 1983. Pala, İskender. Ansiklopedik Dîvân Şiiri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 1995.
• Selvi, Dilaver. Abdülkerim Kuşeyri-Kuşeyri Risalesi. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2017.
• Şentürk, Ahmet Atillâ. Osmanlı Şiiri Antolojisi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
• Şişman, Bekir ve Muhammet Kuzubaş. Mitik, Destanî, Masalsı, Efsanevi ve Tarihî Unsurlar Açısından Şehnâme’nin Türk Kültür ve Edebiyatına Etkileri. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2007.
• Taberi, Muhammed b. Cerir. Tarih-i Taberi. çev. M. Faruk Gürtunca. İstanbul: Sağlam Yayınları, 2007.
• Tokmak, A. Naci. “Vâmık ve Azrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42: 503-504. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Tosun, Necdet. “Veysel Karanî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43: 74-75. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Tökel, Dursun Ali. Divan Şiirinde Mitolojik Unsurlar Şahıslar Mitolojisi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2000.
• Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1969.
• Yıldırım, Nimet. Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2008.