The Orders of Sayr u Sulūk in The Context of Marāhil al-Sālikīn

Yıl 2022, Sayı: 3, 387 - 444, 26.12.2022

Mevlüt Özçelik

Öz

This study aims to examine the stages that disciples should overcome in the context of the book Marāhil al-sālikīn by Mohammad Bahāuddin al-Ruwwās (d. 1287/1870) one of the shaykhs of Rifāiyyah- Sayyadiyyah of the 19th century. Ruwwās, whose shaykh of Abu’l-Hudā (d. 1328/1909), who served as an adviser to the Sultan Abdulhamid II for many years, in this book he wrote with the aim of renewing Islam by eliminating the innovations introduced into Islam and sufism, the stages to be overcome on the path of sufism are divided into ten stages unlike the common classification as the conditions of Islam, conversation, knowing Allah, hunger, morality, learning the sciences that are obligatory, fearing Allah, hoping for His mercy, patience and gratitude. The author addresses not only the members of the Rifāiyyah, but also all Muslims in his work; argues, that it will be possible to live Islam perfectly by following one of the Hanafī, Shafi‘ī, Mālikī and Hanbalī schools, and achieving perfection on the path of sufism will only be possible by being subject to a perfect shaykh. These findings indicate that Ruwwās like all sufis was a sūfi who prioritized shariah. The work was considered worthy of examination in this aspect. This study, in which the document examination method was used, was carried out by comparing the copy of the aforementioned work in the Atatürk Library of the Istanbul Metropolitan Municipality with the critical edition.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Rifāiyyah, Sayyādiyyah, Ravvās, Renewal (Tajdid)

Merâhilü’s-sâlikîn Bağlamında Seyr u Sülûk Mertebeleri

Öz

Bu çalışma, 19. yüzyıl Rifâiyye-Sayyâdiyye şeyhlerinden Muhammed Bahâuddin er-Ravvâs’ın (öl. 1287/1870) Merâhilü’s-sâlikîn isimli eseri bağlamında sâliklerin aşması gereken merhaleleri incelemeyi hedeflemektedir. Uzun yıllar Sultan II. Abdülhamid’in danışmanlığını yapan Ebü’l-Hüdâ Efendi’nin (öl. 1328/1909) şeyhi olan Ravvâs, İslâm’a ve tasavvufa sokulan bid‘atleri ortadan kaldırarak İslâm’ı tecdid etme maksadıyla yazdığı bu eserinde tasavvuf yolunda aşılması gereken merhaleleri yaygın olan tasniflerden farklı olarak İslâm’ın şartları, sohbet, Allah’ı tanıma (mârifetullah), açlık, ahlâk, farz olan ilimleri öğrenme, Allah’tan korkma, O’nun rahmetini ümit etme, sabır ve şükür şeklinde on aşamaya taksim etmiştir. Müellif, eserinde sadece Rifâiyye mensuplarını değil, bütün Müslümanları muhatap almakta; İslâm’ı mükemmel şekilde yaşamanın Hanefî, Şâfiî, Mâlikî ve Hanbelî mezheplerinden birine uymakla, tasavvuf yolunda kemale ermeninse ancak kâmil bir şeyhe intisap etmekle mümkün olacağını savunmaktadır. Bu bulgular bütün sûfîler gibi Ravvâs’ın da şeriata öncelik veren bir sûfî olduğunu göstermektedir. Eser bu yönüyle incelemeye değer görülmüştür. Doküman inceleme yönteminin kullanıldığı bu çalışma sözü geçen eserin İstanbul Büyükşehir Belediyesi, Atatürk Kitaplığı’ndaki nüshası ile tahkikli neşri mukayese edilerek gerçekleştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Rifâiyye, Sayyâdiyye, Ruvvâs, Tecdîd

Kaynakça

• Abdülbâsıt, Hasen b. Abdülhakîm. “Mukaddime”. Tayyu’s-sicl. mlf. Muhammed Mehdî es-Sayyâdî er-Rifâî er-Ravvâs. 9-25. Dımaşk: Dâru’l-Beşâir, 2004.
• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. Şuʿayb el-Arnavut vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah eş-Şeybânî. ez-Zühd. thk. Muhammed Abdüsselâm Şâhîn. Beyrut, 1999.
• Akot, Bülent. “Tasavvufî İrşad Metodu Olarak Sohbetin Fonksiyonu”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 7/31 (2014), 30-39.
• Ankaravî, İsmâil Rusûhî. Nisâbü’l-Mevlevî Mevlevîlik Yolunun Esasları. çev. Tâhirü’l-Mevlevî. Konya: y.y., 2007.
• Bardakçı, Necmeddin. Doğuştan Günümüze Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin. Kitâbü’z-zühdi’l-kebîr. thk. Âmir Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kitâbi’s-Sakafiyye, 1996.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn. el-Câmi‘ li-şü‘abi’l-îmân. thk. Abdül’alî Abdülhamîd Hâmid. 14 Cilt. Bombay: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Komisyon. 9 Cilt. Mısır: el-Matbaatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1311.
• Buzpınar, Şit Tufan. “Sayyâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/217-218. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 5. Basım, 2009.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü’l-lüğa ve sıhâhu’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-’Ilm li’l-Melâyîn, 1987.
• Cîlânî, Abdülkâdir. Sırru’l-esrâr ve mazharu’l-envâr fîmâ yahtâcü ileyhi’l-ebrâr. thk. Hâlid Muhammed Adnân ez-Zürâ‘î vd. Dımaşk: Dâru’s-Senâbil, 2. Basım, 1993.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed eş-Şerîf. Kitâbü’t-ta‘rîfât. thk. Komisyon. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Çağrıcı, Mustafa. “Şükür”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 259-261. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Çakmaklıoğlu, M. Mustafa. İbn Arabî’de Ma‘rifet İfadesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2007.
• Çamdibi, Hasan Mahmud. Şahsiyet Terbiyesi ve Gazâlî. İstanbul: Han Neşriyat, 1983.
• Dârimî, Ebü’s-Serî Hennâd b. es-Serî. ez-Zühd. thk. Abdurrahmân Abdülcebbâr el-Ferîyâî. Kuveyt: Dâru’l-Hulefâ li’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1406.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Ebû Dâvûd, Süleymân es-Sicistânî. ez-Zühd. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhîm vd. Hilvan: Dâru’l-Mişkât, 1993.
• Ebü’l-Hüdâ, Muhammed b. Hasan Vâdî s-Sayyâdî er-Rifâî. el-Hakîkatü’l-bâhira fî esrâri’ş-şerîati’t-tâhira. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’’l-İlmiyye, 2005.
• Eraydın, Selçuk. Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: M.Ü. İFAV Yayınları, 5. Basım, 1997.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-lüğa. thk. Muhammed ‘Ivaz Mür‘ıb. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
• Fîrûzâbâdî, Muhammed b. Ya’kûb. Kâmûsü’l-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Asnâfü’l-mağrûrîn. thk. Abdüllatîf Âşûr. Kahire: Mektebetü’l-Kur’ân, ts.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Münkız mine’d-dalâl. thk. Abdülhalim Mahmûd. Mısır: Dâru’l-Kütübi’’l-Hadîse, ts.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İhyâü ‘ulûmi’d-dîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Kimyâü’s-saâde. B.y.: y.y., ts.
• Geylânî, Abdülkâdir. el-Gunye li-tâlibî tarîkı’l-Hakk Azze ve Celle. thk. Ebû Abdurrahmân Salâh b. Muhammed b. Uveyda. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’’l-İlmiyye, 1997.
• Hâris b. Ebî Üsâme. Büğyetü’l-bâhis an zevâidi Müsnedi’l-Hâris. thk. Hüseyin Ahmed Sâlih el-Bâkirî. 2 Cilt. Medine-i Münevvere: Merkezü Hıdmeti’s-Sünne ve’s-Sîreti’n-Nebeviyye, 1992.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Ali b. Osman. Keşfü’l-mahcûb. thk. İs‘âd Abdülhâdî Kandîl. 2 Cilt. Kahire: el-Meclisü’l-A‘lâ li’s-Sekâfe, 2007.
• Irâkî, Ebü’l-Fadl Zeynüddîn Abdurrahîm. el-Muğnî an hamli’l-esfâr fî tahrîci mâ fi’l-İhyâ. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2005.
• İbn Ebi’d-Dünyâ, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed el-Bağdâdî. ez-Zühd. Dımaşk: Dâru İbn-i Kesîr, 1999.
• İbn Haldun. Şifâü’s-sâil (Tasavvufun Mahiyeti). çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1998.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünenü İbn-i Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. B.y.: Dâru’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İmâm-ı Rabbânî, Ahmed Fâruk es-Sirhindî. el-Mektûbât. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2017.
• İz, Mahir. Tasavuf Mahiyeti, Büyükleri ve Tarikatler. ed. M. Ertuğrul Düzdağ. B.y.: Türdav Yayınları, 3. Basım, ts. Kara, Mustafa. Dervişin Hayatı Sûfînin Kelâmı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005.
• Kara, Mustafa. “Havf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 528-531. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Kara, Mustafa. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1985.
• Kastalânî, Ahmed b. Muhammed. İrşâdü’s-sârî li şerhi Sahîhi Buhârî. 10 Cilt. Mısır: el-Matbaatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 7. Basım, 1323.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu’cemü’l-müellifîn: Terâcimü musannifî’l-kütübi’l-Arabiyye. 4 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1993.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk. et-Ta‘arruf li-mezhebi ehli’t tasavvuf. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’’l-İlmiyye, ts.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Muhammed b. Ebî İshâk. Bahru’l-fevâid. thk. Muhammed Hasan İsmail - Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Havâzin b. Abdilmelik. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Abdülhalim Mahmûd - Mahmûd b. Şerîf. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, ts.
• Mâlik b. Enes. el-Muvatta’. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1985.
• Meâfirî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh. el-Mesâlik fî şerhi Muvatta’i Mâlik. thk. Muhammed b. el-Hüseyn es-Süleymânî vd. 8 Cilt. B.y.: Dâru’l-Garbi’-İslâmî, 2007.
• Mekkî, Muhammed b. Ali Ebû Tâlib. Kûtü’l-kulûb fî muâmeleti’l-mahbûb ve vasfü tarîkı’l-mürîd ilâ makâmi’t-tevhîd. thk. Âsım İbrâhim el-Keyâlî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mezîdî, Ahmed Ferîd. “Mukaddime”. Merâhilü’s-sâlikîn ve yelîhi Refrefü’l-‘ınâye. mlf. Bahâüddîn Muhammed Mehdî el-Huzâmî es-Sayyâdî er-Ravvâs. 3-17. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 2019.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed. Âdâbü’n-nüfûs. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed. Risâletü’l-müsterşidîn. thk. Abdütfettâh Ebû Gudde. Halep: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1391.
• Necmüddîn-i Kübrâ. Tasavvufî Hayat: Usûlu Aşere Risâle ile’l-Hâim Fevâihu’l-Cemâl. çev. Mustafa Kara. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1980.
• Neysabûrî, Ebü’l-Hasen Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Kahire: Matbaatü İsâ el-Bâbî el-Halebî, 1955.
• Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. el-Müstedrek ale’s-sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Ölmez, Sariye. Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî ve Tasavvufa Dair Üç Eseri. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2021.
• Özçelik, Mevlüt. İmam Gazâlî’ye Göre Nefsin Tezkiyesi ve Kalbin Tasfiyesi. Ankara: Sonçağ Akademi, 2020.
• Özköse, Kadir. “Sudan’da Tasavvufî Tecdid Hareketleri”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 47 (2021), 197-217.
• Özköse, Kadir. Tasavvuf ve Gönül Eğitimi. Ankara: Nasihat Yayınları, 2007.
• Râgıb el-İsfehânî, Ebü’l-Kâsım el-Hüseyn b. Muhammed. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân ed-Dâvûdî. Dımaşk - Beyrut: Dâru’l-Kalem - ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1412.
• Ravvâs, Bahâüddîn Muhammed Mehdî el-Huzâmî er-Rifâî. Merâhilü’s-sâlikîn. Mısır: Matba’atü’s-Saâde, 1907.
• Ravvâs, Muammed Mehdî Bahâuddîn es-Sayyâdî er-Rifâî. Bevâriku’l-hakâik. Kahire, 2002.
• Ravvâs, Muhammed Mehdî Bahâüddîn. Vâridâtü’l-ğayb. thk. Abdullah Muhammed Muhsin er-Râvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2020.
• Ravvâs, Muhammed Mehdî es-Sayyâdî. Refrefü’l-‘ınâye. thk. Abdülhakîm b. Selîm Abdülbâsıt. B.y.: y.y., 2. Basım, 1388.
• Rifâî, Ahmed. el-Burhânü’l-müeyyed. İstanbul: Mehran Matbaası, 1301.
• Sayyâdî, Muhammed Ebü’l-Hüdâ. Vesîletü’l-ârifîn fî ahbâri Seyyidinâ el-Kutbi’l-Câmi’ı’l-Mehdî Bahâuddîn âl-i Huzâm es-Sayyâdî er-Rifâî el-Hüseynî eş-şehîr bi’r-Ravvâs. thk. Mahmûd Muhammed ed-Dürre. B.y.: y.y., 1422.
• Sayyâdî, Muhammed Ebü’l-Hüdâ Efendî er-Rifâî. Kılâdetü’l-cevâhir fî zikri’l-Gavsi’r-Rifâî ve etbâihi’l-ekâbir. Beyrut: el-Matbaatü’l-Edebiyye, 1301.
• Sefîrî, Şemsüddîn Muhammed b. Ömer. el-Mecâlisü’l-va’zıyye fî şerhi ahâdîsi hayri’l-beriyye min Sahîhi’l-İmâmi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fethî Abdurrahmân. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed. Tenbîhü’l-ğâfilîn bi-ahâdîsi Seyyidi’l-Enbiyâ-i ve’l-Mürselîn. thk. Yusuf Ali Bedyevî. Beyrut: Dâru İbn-i Kesîr, 2000.
• Sühreverdî, Ebünnecîb Abdülkâhir. Âdâbü’l-mürîdîn. thk. Âsım İbrâhim el-Keyâlî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’’l-İlmiyye, 2013.
• Sühreverdî, Şehâbüddîn Ebû Hafs Ömer b. Muhammed. ‘Avârifü’l-ma‘ârif. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1999.
• Sülemî, Ebû Abdirrahmân Muhammed b. el-Hüseyn. Tabakâtü’s-sûfiyye. thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2010.
• Şaşa, Mehmet. “Büyük Günah Meselesi Bağlamında İnsanın Ahlâkîliği Problemi”. Ahlâk ve Din Disiplinlerarası Bir Yaklaşım. ed. Hasan Yerkazan. Ankara: Sonçağ Akademi, 2021.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu’cemü’l-evsat. thk. Ebû Muâz Târık b. Ivazıllâh b. Muhammed vd. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Haremeyn, 1995.
• Tahralı, Mustafa. “Ahmed er-Rifâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 2. 127-130. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Tahralı, Mustafa. “Rifâiyye”. Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür. ed. Semih Ceyhan. 285-334. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Tirmizî, Ebû Mûsa Muhammed b. Îsa. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5 Cilt. Mısır: Şirketü Mektebe ve Matba’a Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1395.
• Tirmizî, Muhammed b. Ali el-Hakîm. Nevâdiru’l-usûl fî ahâdîsi’r-Rasûl. thk. Abdurrahman Umeyre. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• Tûsî, Ebû Nasr es-Serrâc. el-Lüma‘. thk. Abdülhalîm Mahmûd - Tâhâ Abdülbâkî Sürûr. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîs, 1960.
• Uludağ, Süleyman. “Bâtın İlmi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/188-189. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Uludağ, Süleyman. “Recâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/502. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Uludağ, Süleyman. “Sohbet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/350-351. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Uludağ, Süleyman. “Sülûk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/127-128. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2. Basım., 2005.
• Uyar, Mehmet. Sûfî Benliğin İnşasında Nefs. İstanbul: Litere Yayıncılık, 2017.
• Varol, Muharrem. II. Abdülhamid’in Danışmanı Ebü’l-Huda Sayyadi’nin Hayatı, Eserleri ve Tesirleri (1850-1909).
• İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Yılmaz, Hasan Kâmil. Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 11. Basım, 2007.
• Yılmaz, Ömer. Geçmişten Günümüze Tasavvuf ve Tarîkatlar. Ankara: Akçağ Yayınları, 4. Basım, 2021.
• Yücer, Hür Mahmut. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. Yüzyıl). İstanbul: İnsan Yayınlan, 2004.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ. İthâfü’s-sâdeti’l-müttakîn bi-şerhi esrâri İhyâi ‘ulûmi’d-dîn. 10 Cilt. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-‘Arabî, 1994.