Hicrî Dördüncü Asırda Semerkant’ta Yaşayan Fakihler ve Fıkıh İlmine Hizmetleri

Yıl 2024, , 225 - 246, 28.06.2024

Ahmet Özdemir

https://doi.org/10.21054/deuifd.1379821

Öz

Sâmânîler döneminde bir süre başşehir olan Semerkant, Mâverâünnehir bölgesinin şehirlerindendir. Semerkant İslam ilimleri için kıymetli âlimlerin yetiştiği ve eserlerin yazıldığı bir bölge olarak tarih boyunca önemini korumuştur. Bu çalışmada, hicrî dördüncü asırda Semerkant’ta yetişmiş fakihlerin hayatları, fıkıh eserleri, hocaları, öğrencileri, kendilerinden sonraki asırlara etkileri ve bölgenin fıkıh mirasına katkısı ele alınmaktadır. Hicrî dördüncü asırda Semerkant’ta fıkıh ilmine hizmet eden fakihlerin tespitinde Semerkant şehrinde doğmuş olanların yanında, başka şehirde doğmuş olmakla birlikte hayatının bir döneminde Semerkant’ta bulunmuş fakihlere de yer verilmiştir. Araştırma konusu dördüncü asırla sınırlandırıldığı için doğum tarihi dördüncü yüzyılın sonunda olup hayatının büyük kısmını beşinci yüzyılda yaşayan fakihlere makalede yer verilmemiştir. Semerkant âlimlerinin özellikle hoca-talebe irtibatı ile dönemin İslam dünyasının pek çok bölgesine tesirleri olmuştur. Makalede bu irtibatlar tespit edilmeye çalışılarak dördüncü asırda bölgeler arasındaki karşılıklı etkileşimin de tespit edilmesi hedeflenmiştir. Makalede Semerkant şehrinin yönetim şekli, yaşantı tarzı, ilim ve kültür hayatı hakkında bilgiler verildikten sonra bu asırda yaşadığı tespit edilebilen fakihlerin hayatı ele alınmıştır. Hicrî Dördüncü Asırda Semerkant’ta Fıkıh İlmi başlığı altında ise, Semerkant’ta mevcut olan fıkıh mezhepleri, bölgedeki fakihlerin yaptıkları hizmetler, eserleri ve etkileri ile öne çıkan fakihler ve Semerkant’ın fıkıh ilmi açısından İslam dünyasındaki konumu ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Hicrî Dördüncü Asır, Semerkant, Fakih, Hanefi Mezhebi

Etik Beyan

Çalışmanın hazırlanması esnasında bilimsel ve etik ilkelere uyulduğunu ve yararlanılan tüm kaynakların kaynakçada belirtildiğini, çalışmanın maddi açıdan fonlanmadığını, çıkar çatışması bulunmadığını beyan ederim.

Islamic Jurists Living In Samarkant In The Fourth Century Hijri And Their Services To Fıqh

Öz

Samarkand, which was the capital city for a while during the Samanid period, is one of the cities of the Maveraunnehr region. Samarkand, it has preserved its importance throughout history as a region that contains scientific and cultural treasures for the Turkish-Islamic civilization, where very valuable scholars for Islamic sciences were trained and works were written. In this study, the lives of jurists who grew up in Samarkand in the fourth century of Hijri, their fiqh works, their teachers, their students, their effects on the next centuries and their contribution to the fiqh heritage of the region are discussed. In the determination of the jurists who served the science of fiqh in Samarkand in the fourth century Hijri, besides those who were born in the city of Samarkand, the jurists who were born in another city but were in Samarkand. Since the subject of the study is limited to the fourth century, the jurists who were born at the end of the fourth century and lived most of their lives in the fifth century are not included in the study. The scholars of Samarkand had effects on many parts of the Islamic world of the period, especially with the teacher-student contact. In the article, it is aimed to determine the mutual interaction between the regions in the fourth century by trying to determine these contacts. After giving the basic characteristics of the management style, lifestyle, scientific and cultural life of the city of Samarkand in the fourth century, the lives of jurists who were found to have lived in this century were explained. Under the title of Fiqh Science in Samarkand in the Fourth Century of the Hijri, the fiqh sects existing in Samarkand, the services provided by the jurists in the region, the prominent jurists with their works and influences, and the position of Samarkand in the Islamic world in terms of the science of fiqh are discussed

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Hijri Fourth Century, Samarkand, Faqih, Hanafi Sect

Kaynakça

• Ateşyürek, Ahmet. “3. ve 4. Yüzyıllar Arası Mu‘tezile ve Mâverâünnehir Hanefîliği İlişkisi”, Tokat İlmiyat Dergisi 8/1 (2020), 381-401.
• Aydınlı, Osman. Fethinden Samaniler’in Yıkılışına Kadar (93-389/711-999) Semerkant Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve asârü’l-musannifîn. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1370-1371/1951.
• Boynukalın, Mehmet. Fıkıh Usulü Âlimleri. İstanbul: İFAV Yayınları, 2017.
• Gökçe, Mustafa- Tombuloğlu, Tuba. “10. ve 15. Yüzyıl Seyyahlarının İzlenimlerinde Semerkand”. History Studies 10/10 (2018), 131-144.
• Hoyladı, Adnan. Hanefî Mezhebinin Teşekkül Süreci. İstanbul: İFAV Yayınları, 2022.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. el-Hasan. Tarihu Medinetü Dımaşk. thk. Muhibbuddin Ebû Saîd. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415-1416/1995.
• İbn Hallikân, Ebü'l-Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. Beyrut: Dâru Sâdır, 1390-1391/1971.
• İbn Havkal. 10. Asırda İslam Coğrafyası. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2014.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn Kasım b. Kutluboğa b. Abdullah. Tâcü’t-terâcim fî tabakâti’l-Hanefîyye. Bağdad: Mektebetü'l-Müsenna, 1381-1382/1962.
• İdrîsî, Muhammed b. Muhammed. Nüzhetü’l-müştâk fî ihtirâki’l-âfâk. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1408-1409/1988. Kâtip Çelebi. Cihannümâ. ed. Said Öztürk. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2022.
• Kefevî, Mahmûd b. Süleyman el-Hanefî. Ketâibu a‘lâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-Nu’mâni’l-muhtâr. thk. Saffet Köse vd.. İstanbul: Mektebetü’l-İrşad, 1438-1439/2017.
• Kehhâle, Ömer b. Rıza. Mu‘cemü’l-müellifîn. Beyrut: Dâru’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakâti’l-Hanefîyye. thk. Abdülfettah Muhammed. Cize: Hicr li't-Tıbaa ve'n-Neşr, 1413-1414/1993.
• Kurt, Hasan. Tarihte Müslümanlar Eş Zamanlı Bir Tarih Yazımı. Ankara: Otto, 2020.
• Leknevî, Ebü'l-Hasenat Muhammed Abdülhay b. Muhammed. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefîyye; et-Ta‘likatü’s-seniyye ale’l-Fevâidi’l-behiyye. thk. Ebû Yâsir Muhammed Hüseyin ed-Dimyâtî. Kahire: Dâru İbn Affan, 1441-1442/2020.
• Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-tekâsim fî ma‘rifeti’l-ekâlîm. Beyrut: Dâru Sâdır, 1411-1412/1991.
• Mertoğlu, M. Suat. “Ayyâşî, Muhammed b. Mes‘ûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 11 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ayyasi-muhammed-b-Mes‘ûd
• Mevsûatü tabakâti’l-fukahâ: fî’l-karni’r-râbî. Kum: Müessesetü'l-İmâm es-Sâdık, 1417-1418/1997.
• Özen, Şükrü. Ebû Mansûr Mâtürîdî’nin Fıkıh Usulünün Yeniden İnşası. İstanbul: y.y., 2001.
• Özen, Şükrü. “Mâtürîdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 29 Eylül 2023. https://İslamansiklopedisi.org.tr/mâtürîdî #1
• Sehmi, Ebü’l-Kâsım Hamza b. Yusuf el-Cürcânî. Târîhu Cürcan. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 1401-1402/1981.
• Selman, Yüksel. Tarihte Müslümanlar Eş Zamanlı Bir Tarih Yazımı. Ankara: Otto, 2020. Sem‘ânî, Ebû Sa'd Abdülkerim b. Muhammed b. Mansur el-Mervezî. el-Ensâb. Haydarabâd: Meclisü Dâiretü Meârifi Osmâniyye, 1381-1382/1962.
• Taşköprüzâde Ahmed Efendi, Ebü’l-Hayr İsâmüddin. Tabakâtü’l-fukahâ. thk. el-Hac Ahmed Neyle. Musul: y.y, ts. Türk Ansiklopedisi. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1980.
• Usta, Aydın. “Sâmânîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 12 Ekim 2023. https://İslamansiklopedisi.org.tr/samaniler
• Usta, Aydın. “Üsrûşene”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 06 Şubat 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/usrusene
• Üzüm, İlyas. “İyâzî, Ebû Nasr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 12 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/iyazi-ebu-nasr
• Yazıcı, İshak. “Semerkandî, Ebü’l-Leys”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 29 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/semerkandi-ebul-leys
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. Kahire: Dâru’l-Hadis, 1426-1427/2006.