Fatimid-Qarmatian Political and Military Relations (297-469/909-1076)

Yıl 2024, , 123 - 151, 28.06.2024

Furkan Erbaş

https://doi.org/10.21054/deuifd.1448126

Öz

Fatimids and Qarmatians, who belong to Ismailia, one of the extreme branches of Shia, have been in conflict with each other throughout history, even though they belong to the same sect. The imamate debates within the sect prevented the Fatimis and Qarmatians from uniting under the same roof and caused them to display a hostile attitude towards each other. When the two sides confronted each other politically and militarily. The attitude, which showed itself as secret hostility until the second half of the IV. AH (X. CE) century, turned into an open struggle when Caliph Mu‘izz captured the Syrian lands in 359 (970). There was a fierce competition between the two sides facing each other in the lands of Egypt, Palestine and Syria. Although the Fatimids, who represent the main body of the sect, frequently tried to ensure the obedience of the Qarmatians, they had serious difficulties in doing so. However, when they established political and military dominance over the Qarmatians, they were able to achieve their partial obedience. The aim of this study, in which we discuss Fatimid-Qarmatian political and military relations, will be to reveal the impact of the division within the Ismailiyya sect on bilateral relations in the following period.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Shia, Ismailiyya, Fatimids, Qarmatians

Fâtımî-Karmatî Siyasî ve Askerî İlişkileri (297-469/909-1076)

Öz

Şîa’nın aşırı kollarından bir tanesi olan İsmâiliyye’ye mensup Fâtımîler ile Karmatîler aynı mezhebe bağlı olmalarına rağmen tarihte birbirleriyle mücadele içerisinde olmuşlardır. Mezhep içerisinde yaşanan imâmet tartışmaları Fâtımî ve Karmatîler’in aynı çatı altında birleşmesini engellemiş ve birbirlerine karşı hasmane bir tutum sergilemelerine neden olmuştur. İki tarafın siyasî ve askerî olarak karşı karşıya geldikleri hicrî IV. (miladî X.) asrın ikinci yarısına kadar kendisini gizli düşmanlık olarak gösteren tutum, Halife Mu‘izz’in 359 (970) yılında Suriye topraklarını ele geçirmesiyle birlikte açık bir mücadeleye dönüşmüştür. Mısır, Filistin ve Suriye topraklarında karşı karşıya gelen iki taraf arasında kıyasıya bir rekabet söz konusu olmuştur. Mezhebin ana bünyesini temsil eden Fâtımîler sık sık Karmatîler’in itaatini sağlamaya çalışmasına rağmen bunda ciddi anlamda zorlanmışlardır. Bununla birlikte siyasî ve askerî olarak Karmatîler’e karşı hâkimiyet kurdukları anlarda kısmen de olsa itaatlerini sağlayabilmişlerdir. Fâtımî-Karmatî siyasî ve askerî ilişkilerini ele aldığımız bu çalışmanın amacı İsmâiliyye mezhebi içerisindeki bölünmenin sonraki süreçte ikili ilişkilere yaptığı etkiyi ortaya koymak olacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Şîa, İsmâiliyye, Fâtımîler, Karmatîler

Kaynakça

• Antâkî, Yahyâ b. Sa‘îd. Târîhu’l-Antâkî. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî. Trablus: y.y., 1990.
• Avcu, Ali. “Fatımî-Karmatî İlişkisine Dair Bazı Mülahazalar”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (2009).
• Avcu, Ali. “Karmatîler: Ortaya Çıkışları, Fikirleri, Edebiyatı ve İslam Düşüncesine Katkıları”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 10/3 (2010), 199-246.
• Ca‘fer b. Mansûrü’l-Yemen, Ebü’l-Kâsım. Kitâbü’l-Keşf. thk. Mustafâ Gâlib. Beyrut: Dârü’l-Endelüs, 1984.
• Çelik, Aydın. “Fâtımîler Devletinde Bir Türk Komutan Alptekin”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 12/1 (2002).
• Daftary, Farhad. The Ismâ‘îlîs Their History and Doctrines. New York: Cambridge University Press, 2007.
• Dâ‘î İdrîs, ‘İmâdüddîn. Târîhu’l-Hulefâi’l-Fâtımiyyîn bi’l-Mağrib el-Kısmü’l-Hâs min Kitâbi ‘Uyûni’l-ahbâr. thk. Muhammed el-Ya‘lâvî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1985.
• De Sacy, Antoine Isaac Silvestre. “Introduction”. Expose De La Religion Des Druzes 1 (1838).
• Erbaş, Furkan. “Fâtımî-İhşîdî İlişkileri (323-358/935-969)”. Dini Araştırmalar Dergisi 25/62 (2022), 83-110.
• Hemedânî, Muhammed b. ‘Abdülmelik. Tekmiletü Târîhi’t-Taberî, (Züyûlü Târîhi’t-Taberî içinde). nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Kahire: Dârü’l-Mearif, 1977.
• Hizmetli, Sabri. “Karmatîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 24. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• İbn Haldûn, ‘Abdurrahmân b. Muhammed. Kitâbü’l-‘İber ve divânü’l-mübtede’ ve’l-haber fî eyyâmi’l- ‘Arab ve’l-‘Acem ve’l-Berber ve men âsâruhum min zevi’s-sultâni’l-ekber. nşr. Halîl Şehâde. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2001.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kâsım. Kitâbü Sûrati’l-Arz. thk. Dârü Mektebeti’l-Hayat. Beyrut: Dârü Mektebeti’l-Hayat, 1996.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İsmâ‘îl. el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî. Riyad: Dârü Hicr, 1998.
• İbn Tağrîberdî, Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmu’z-Zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kāhire. nşr. Muhammed Hüseyin Şemseddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbn Zâfir, ‘Alî. Ahbâru’d-Düveli’l-Munkatı‘a. nşr. Andrê Ferrê. Kahire: Institut Français d’archéologie orientale, 1972.
• İbnü’d-Devâdârî, Ebû Bekr b. ‘Abdillâh. Kenzü’d-dürer ve Cami‘u’l-Ğurer. thk. Salâhaddîn el-Müneccid. Kahire: y.y., 1961.
• İbnü’l-Esîr, ‘Alî b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-Târîh. thk. Ebü’l-Fidâ’ Abdullâh el-Kâdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbnü’l-Kalânisî, Ebû Ya‘lâ Hamza. Târîhu Dımaşk. nşr. Süheyl Zekkâr. Dımaşk: Dârü Hassân, 1983.
• Kâdî ʿAbdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed. Tesbîtü Delâʾili’n-nübüvve. thk. Abdülkerîm Osmân. Beyrut: Dârü’l-Arabiyye, ts.
• Kummî, Sa‘d b. ‘Abdullâh. Kitâbü’l-Makâlât ve’l-Firak. nşr. Muhammed Cevâd Meşkûr. Tahrân: Matbaatu Haydarî, 1321.
• Makrîzî, Ahmed b. ʿAlî. İtti‘âzu’l-Hunefâ’ bi-ahbâri’l-e’immeti’l-Fâtımiyyîne’l-hulefâ’. thk. Cemâlüddîn eş-Şeyyâl. Kahire: Meclisu’l-a’lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1996.
• Makrîzî, Ahmed b. ʿAlî. Kitâbü’l-Mukaffâ’ el-Kebîr. thk. Muhammed el-Ya‘lâvî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1991.
• Nîsâbûrî, Ahmed b. İbrâhîm. İstitârü’l-İmâm, Ismâʿîlî Tradition Corcerning the Rise of The Fatimids içerisinde. çev. Wladimir Ivanow. Kalküta: Oxford University Press, 1942.
• Nüveyrî, Ahmed b. ‘Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-Ereb fî fünûni’l-edeb. nşr. Abdülmecîd et-Tarhînî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Nüveyrî, Ahmed b. ‘Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-Ereb fî fünûni’l-edeb. thk. Necîb Mustafâ Fevvâz-Hikmet Keşle Fevvâz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Öz, Mustafa. “Cennâbî, Ebû Saîd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 7. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Quatremére, Etienne-Marc. “Du Khalife Fatimite Moêzz-li-din-Allah”. Journal Asıatıque 3/3 (1837).
• Sâbit b. Sinân, Ebü’l-Hasen. Târîhu Ahbâri’l-Karâmita (Ahbâru’l-Karâmita içinde). Dımaşk: Dârü Hassân, 1982.
• Seyyid, Eymen Fuâd. “Fâtımîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 12. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Şemsüddîn Yûsuf. Mirʾâtü’z-zamân fî tevârîhi’l-aʿyân. thk. Ammâr Rûhâvî ve dğrl. Beyrut: Dârü’r-risâleti’l-âlemiyye, 2013.
• Sürûr, Muhammed Cemâlüddîn. Siyâsetü’l-Fâtımiyyîne’l-Hâriciyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-ʿArabî, 1994.
• Şeşen, Ramazan. “Cevher es-Sıkıllî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/456-457. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-Rusul ve’l-Mulûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Kahire: Dârü’l-Mearif, 1967.
• Wüstenfeld, Ferdinand. Geschichte der Fatimiden-Chalifen. Göttingen: Dieterich’sche Verlags-Buchhandlung., 1881.
• Yâkût el-Hamevî, Şihâbüddîn b. ‘Abdullâh. Mu‘cemü’l-Büldân. nşr. Dârü Sâdır. Beyrut: Dârü Sâdır, 1993.
• Yemânî, Muhammed b. Mâlik el-Hammâdî. Kitâbü Keşfi’l-Esrâri’l-Bâtıniyye ve Ahbâru’l-Karâmita, Târîhu Ahbâri’l-Karâmita içerisinde. thk. Süheyl Zekkâr. Dımaşk: Dârü Hassân, 1982.