KUR’ÂN’IN ANLAŞILMASINDA HANEFÎ-MÂTÜRÎDÎ ÇİZGİNİN YENİDEN İNŞÂSINA DAİR

Yıl 2020, Sayı: 52, 231 - 268, 22.12.2020

Resul Ersöz

https://doi.org/10.21054/deuifd.793160

Öz

Mâtürîdiyye, Mâverâünnehir bölgesinde yaşayan Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin görüşleri etrafında teşekkül eden bir kelâm mezhebidir. Hanefî-Mâtürîdî çizgi denmesinin sebebi, mezhebin usûl ve temel görüşlerinin Ebû Hanîfe tarafın-dan ortaya konması; İmam Mâtürîdî tarafından benimsenmesi, geliştirilip güncelleştirilmesi ve sistematize edilmesinden kaynaklanmaktadır. Ebû Hanîfe, -re’yci karakteriyle- fıkhî konularda olduğu kadar itikâdî-kelâmî konularda da görüş bildiren istisna âlimlerden biridir. İmam Mâtürîdî, Ebû Hanîfe çizgisin-de akıl-vahiy dengesini esas alarak İslâm dininin ana ilkelerini din-şeriat ayrımı bağlamında aklî açıklamalarla temellendirmeye çalışan bir usûl benimsemiştir. Nasları, hukuk felsefesi, din sosyolojisi ve makâsıd bağlamında yeniden oku-nup yorumlanmasına tekabül eden Hanefî-Mâtürîdî usûl, çağımız meselelerinin çözümünde elverişli bir sistem konumundadır yani, çağımızda olayları sebep-sonuç ilişkisi bağlamında değerlendiren niçin, neden ve nasıl sorgulaması yapan modern insanın ihtiyaçlarını karşılayabilecek potansiyele sahiptir. Mâtürîdî sistemi diğer kelâm sistemleri karşısında özgün kılan husus, tefsirde rivâyet metoduna ek olarak dirayet metodunun kullanılması; tefsire, tefsir-te’vil ayrımı, akıl-vahiy dengesi, sünnet, icmâ ve içtihat ile nesih gibi alanların eklenmesidir. Aklın müstakil bir bilgi kaynağı olması, keşf ve ilhamın bilgi kaynağı olarak kabul edilmemesi, iman-amel ayrımı ve değişen şartlara göre şeriatın da değişebileceği gibi hususlar söz konusu sistemin diğer özgünlük noktalarıdır. Makalemizin amacı, Kur’ân’ın Mâtürîdî sistem çerçevesinde yeniden okunarak gerek itikâdî ve gerekse amelî güncel meselelerin çözümüne dikkat çekmektir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Ebû Hanîfe, Mâtürîdiyye, Kelam, Akıl-Vahiy Dengesi

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. 6 Cilt. İstanbul: Dâru Sahnûn-Çağrı Yayınları, 1992.
• Alper, Hülya. İmam Mâtürîdî’de Akıl-Vahiy İlişkisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Beyazîzâde Ahmed Efendi. İmam-ı Azam Ebû Hanîfe’nin İtikadî Görüşleri. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: MÜ İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 6. Basım, 2017.
• Bulut, Ali. “Ebû Ubeyde’nin Mecâzü’l-Kur’ân’ına Yönelik Bazı Eleştiriler”. Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 4/15 (2004), 63-76.
• Câbirî, Muhammed Ậbid. Çağdaş Arap-İslâm Düşüncesinde Yeniden Yapılanma. çev. Ali İhsan Pala-Mehmet Şirin Çakır. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2. Basım, 2011.
• Çalışkan, İsmail. “Tefsirde Mâtürîdî’yi Keşfetmek: İmam Mâtürîdî ve Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ın Tefsir İlmindeki Yeri”. Milel ve Nihal Dergisi 7/2 (2010), 68-93.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. 4 Cilt. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. Küveyt: y.y., 3. Basım, 1994.
• Düzgün, Şaban Ali. (ed.). “Mâtürîdî’nin Özgür İradeye Dayalı Birey ve Toplum Tasavvuru”. Mâtürîdî: Kayıp Aydınlanmanın İzinde. 305-322. Ankara: Otto Yayınları, 2020.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. 5 Cilt. İstanbul: Dâru Sahnûn-Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebû Hanîfe, Numan b. Sâbit. “el-Ậlim ve’l-Müteallim” İmam Ậzam’ın Beş Eseri. çev. Mustafa Öz. 7-32. İstanbul: MÜ İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 15. Basım, 2019.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. ed. Hüseyin Kahraman. İstanbul: Ensar Neşriyat. 6. Basım. 2016.
• Ersöz, Resul. Selefîlik ve Selefî Tefsir Anlayışı. İstanbul: Ensâr Neşriyât, 2018.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail b. Ebî Bişr. el-İbâne an usûli’d-diyâne. Beyrut: Dâru İbn Zeydûn, ts.
• Ezherî, Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed. “Fsr”. Tehzîbü’l-luğa. thk. Ahmed Abdülalîm el-Berdûnî. 12/406-407. 15 Cilt. Kahire: Dâru’l-Mısrıyye, 1967.
• Fahreddîn Râzî, Ebû Abdillâh (Ebu’l-Fazl) Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtihu’l-Gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikir, 1981.
• Fazlur Rahman. İslâm. çev. Mehmet Dağ - Mehmet Aydın. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 12. Basım, 2016.
• Fethullah Huleyf. “Mukaddime”. Kitâbu’t-Tevhîd. İskenderiye: Dâru’l-Câmiâti’l-Mısriyye, ts.
• Gülensoy, Tuncer vd. Büyük Türkçe Sözlük. Haz. D. Mehmet Doğan. İstanbul: İz Yayıncılık, 11. Basım, 1996.
• Güler, İlhami. “Te’vil: Kur’ân’ı Yorma’dan Olayların Yorumuna”. Mâtürîdî: Kayıp Aydınlanmanın İzinde. ed. Şaban Ali Düzgün. 81-88. Ankara: Otto Yayınları, 2020.
• İbn Manzûr, Cemaleddin Muhammed b. Mükrim. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. Mukaddime fî usûli’t-tefsîr. thk. Adnan Zerzûr. Şam: y.y., 2. Basım, 1972.
• Karadaş, Cağfer. “Mâtürîdî’nin Akıl-Nakil ve Nesih Anlayışı”. Mâtürîdî: Kayıp Aydınlanmanın İzinde. ed. Şaban Ali Düzgün. 97-105. Ankara: Otto Yayınları, 2020.
• Kırca, Celal. İlimler ve Yorumlar Açısından Kur’ân’a Yönelişler. İstanbul: Tuğra Neşriyat, ts.
• Kutlu, Sönmez. (haz.) “Bilinen ve Bilinmeyen Yönleriyle Mâtürîdî”. İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik. 25-66. Ankara: Otto Yayınları, 7. Basım, 2017.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân thk. Muhammed Boynukalın. Kontrol. Bekir Topaloğlu. 18 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbu’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Arûşî. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd/İrşâd Kitabevi, 1422/2001.
• Mecdî Bâsellûm. (thk.). “Mukaddimetü’t-Tahkîk”. Te’vîlâtü Ehli’s-sünne. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Nasr Hâmid Ebû Zeyd. İlâhî Hitabın Tabiatı. çev. Mehmet Emin Maşalı. Ankara: Otto Yayınları, 3. Basım, 2013.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn. Tevhîdin Esasları: Kitâbu’t-Temhîd li-Kavâidi’t-Tevhîd. çev. Hülya Alper. İstanbul: İz Yayıncılık, 4. Basım, 2017.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn. Tebsıratü’l-edille fi usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.
• Nûreddin es-Sâbûnî, Ebû Muhammed Nureddin Ahmed b. Mahmud. Mâtürîdiyye Akâidi: el-Bidâye fî usûli’d-dîn. çev. Bekir Topaloğlu, İs-tanbul: MÜ İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayın¬ları, 13. Basım, 2014.
• Özcan, Hanifi. Mâtürîdî’de Bilgi Problemi. İstanbul: MÜ İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 1998.
• Özcan, Hanifi. “Türk Din Anlayışı: Mâtürîdîlik”. İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik. Haz. Sönmez Kutlu. 303-312. Ankara: Otto Yayınları, 7. Basım, 2017.
• Özdeş, Talip. İmam Mâturîdî’nin Te’vilâtu Ehli’s-Sünne Adlı Eserinin Tefsir Metodolojisi Açısından Tahlil ve Tanımı. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Râgıb el-İsfahânî. el-Müfredât fi Garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Seyyid Keylânî. 343-345. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Sülün, Murat. Kur’ân-ı Kerim Açısından İman-Amel İlişkisi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 3. Basım, 2015.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî el-Gırnâtî. el-Muvafakât: İslâmî İlimler Metodolojisi, çev. Mehmed Erdoğan. 4 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 5. Basım, 2016.
• Tirmîzî, Ebû İsa. es-Sünen. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 5 Cilt. İstan-bul: Dâru Sahnûn-Çağrı Yayınları, 1992.
• Uludağ, Süleyman. İslâm Düşüncesinin Yapısı (Selef, Kelâm, Tasavvuf, Felsefe). İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. E. Rûhi Fığlalı. Ankara: Sarkaç Yayınları, 4. Basım, ts.
• Yavuz, Yusuf Şevki. ”Ebû Hanîfe”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44. Cilt. 10/138-143. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ebû Mansûr el-Mâtürîdî”. Te’vîlâtü’l-Kur’ân Ter-cümesi. çev. Bekir Topaloğlu. ed. Yusuf Şevki Yavuz. 17 Cilt. İstanbul: Ensar Neşriyât, 2015.
• Yüksel, Emrullah. “Ậmidî ve Bazı Kelamcılarda Bilgi Teorisi”. Kelâm’da Bilgi Problemi. ed. Orhan Ş. Koloğlu vd. 3-6. Bursa: Arasta Yayınları, 2003.
• Zebîdî, Ebu'l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed. “Fsr”. Tâcu’l-Arûs. 40 Cilt. thk. Hüseyin Nassâr. 13/323-324. Küveyt: y.y. 1974.