Düzeltme: Arap Dili Kelime Yapısında İstiskâli Önlemeye Yönelik Gerçekleşen Ses Olayları

Yıl 2023, Sayı: 58, 345 - 367, 27.12.2023

Doğan Fırıncı

Bu makalenin ilk hali 15 Aralık 2022 tarihinde yayımlandı. https://dergipark.org.tr/tr/pub/deuifd/issue/73877/1183044

Düzeltme Notu

Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi'nin 56. sayısında yer alan referanslı makalenin yayınlanma sürecinde teknik hatalardan dolayı dipnotsuz şekilde yayınlandığı farkedilmiştir. Gerekli düzeltmeler yapılarak makalenin dipnotlu hali sunulmuştur.

Öz

Arap dilinde aynı ve yakın seslerin kelime yapısında oluşturduğu istiskâl/ağırlıktan kaynaklanan, telaffuz zorluğu oluşturan ses olayları sonucunda kelime düzeyinde bir kısım fonetik ses değişimleri meydana gelmektedir. Kelimelerde ses değişiklikleri oluşturan bu durumun gerekçesinin tespit edilerek ortaya konulması gerekmektedir. İşte bu çalışma Arap dilinde aynı ve yakın seslerin bir araya gelmesiyle oluşan istiskâl nedeniyle gerçekleşen ses değişimlerini ortaya koymayı hedef edinmiştir. Yazıya yansımayan sadece söyleyişte gerçekleşen ses olayları çalışmanın kapsamı dışında tutulmuştur. Bu amaçla başta Arap dili klasik kaynakları olmak üzere yakın dönem dil çalışmaları incelenmiştir. Aynı veya yakın ses unsurlarının bir araya gelmesiyle kelime yapısında istiskâl meydana geldiği görülmüştür. Dile ağır gelen bu durumun idgâm, ibdâl, i‘lâl, hazf, teskîn, tahfîfu’l-hemze gibi farklı ses olaylarıyla ortadan kaldırıldığı, sağlanan çözümle birlikte kelime vezinlerinde asıllarına nazaran değişikliklerin ortaya çıktığı sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Sarf, Fonetik, Aynı ve Yakın Sesler, İdgâm

Kaynakça

• ‘Aynî, Bedreddin Mahmûd b. Ahmed b. Musa Hanefî. el-Maḳâṣidu’n-naḥviyye fî şerḥi şevâhid şurûhi’l-elfiyye’il-meşhûr bişerḥi’l-şevâhidi’l-kubra. thk. ‘Ali Muhammed Fâḫir vd. 4 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm liṭ-Ṭıbâ‘ati ve’n-Neşr ve’t-Tevzi‘ ve’t-Tercume, 1431/2010.
• Abdurrahman Eyyûb. Asvâtu’l-luġa. Amman: Silsiletü’d-Dirâsâti’l-Luġaviyye, 1988.
• Afîfî, Ahmed. Ẓâhiratu’t-taḫfîf fi’n-nahvi’l-Arabî. Kahire: Ed-Daru’l-Mısriyyetu’l-Lubnâniyye, 1996.
• Ahfeş el-Evsat, Saîd b. Mes‘ade el-Mucâşiî el-Belhî. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Hüda Mahmud Kurâ‘e. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l- Hancî, 1411/1990.
• Ahmed Muhtar Ömer. el-Bahsü’l-luġavî inde’l-Arab. Kahire: Âlemu’l-Kutub, 1988.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkāhir b. Abdirrahmân b. Muhammed. el-Miftâh fî’s-sarf. thk. Ali Tevfîk el-Hamed. Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 1407/1987.
• Cürcânî, Ebu’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. et-Taʿrîfât. nşr. İbrâhim el-Ebyârî. Beyrût: Daru’l- Kitabi’l- ‘Arabiyye, 1997.
• Ebu Hayyân el-Endelûsî, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân. İrtişâfu’d-darab fi ‘ilmi lisâni’l-Arab, thk. Recep Osman Muham-med. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1998.
• Ebû Şi‘r, ‘Âdil İbrâhîm. el-Muṣṭalâḥâtu’ṣ-ṣavtiyye fi’t-turâs̠i’l-luġavî ‘in-de’l-‘Arab. Riyad: Merkez Tafsîr li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 2015.
• Esterâbâdî, Necmü’l-eimme Radıyyüddîn Muhammed b. el-Hasen. Şerḥu Şâfiyeti İbni’l-Ḥâcib. thk. Muhammed Nur el-Hasan vd. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1395/1975. Farîsî, Ebû Alî. el-Ḥucce lil- Ḳurrâi’s-Seb‘a. nşr. Bedreddin Kahveci - Beşir Cüveycâtî. 7 Cilt. Dimeşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1986.
• Fırıncı, Doğan. Arap Dili Morfolojisi, Ankara: Gece Kitaplığı, 2018.
• Ḥassân, Temmâm. “el-Luġatu’l-‘Arabiyye ve’l-ḥıdâs̠e”. Mecelletu Fuṣûl 4/3 (Haziran 1984), 128-140.
• Ḥassân, Temmâm. İctihâd luġaviyye. Kahire: ‘Âlemu’l-Kutub, 2007.
• İbn ‘Usfûr, Ebu’l-Hasen Alî b. Mü’min b. Muhammed b. Alî el-Hadramî. el-Mumti‘u’l-kebîr fî’t-tasrîf. Beyrût: Mektebetu Lubnân, 1996.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth ʻOsmân. el-Ḫaṣâiṣ. thk. Muhammed Ali en-Neccar. 3 cilt. Beyrût: el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-Âmme lil-Kuttâb, 4. Basım, 1420/1999.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth ʻOsmân. Sirru sınâ‘ati’l-i‘râb. thk. Muhammed Ha-san İsmâîl – Ahmed Ruşdî Âmir. 2 cilt. Beyrût: Dâr-u’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1421/2000.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukrim b. Alî Ebû Mansûr Cemâluddîn. Lisânu’l-‘Arab. Beyrût: Dâr-u Sâdır, 1994.
• İbn Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. es-Serî b. Sehl. el-Usûl fi’n-nahv. thk. Abdulhuseyin el-Fetelî. 3 Cilt. Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 1999.
• İbn Ya‘îş, Ya‘îş b. Alî b. Ya‘îş Ebû’l-Bakâ Muvaffakuddîn. Şerhu’l-Mufassal. thk. İmîl Bedî‘ Ya‘kûb. 6 cilt. Beyrût: Dâr-u’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1422/2001.
• İbnu’l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kāsım b. Muhammed. ez-Ẓâhir fî me‘ânî kelimâti’n-nâs. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Beyrût: Mü-essesetu’r-Risâle, 1992.
• İbnu’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus. eş-Şâfiye fî ‘ilmey et-tasrîf ve’l-ḫaṭ. thk. Salih ‘Abdul‘aẕîm eş-Şâ‘ir. Kahire: Mektebetu’l-Âdâb, 2010.
• Khresât, Mahmûd Sâlim Îsa. et-Tefsîrâtu’ṣ-ṣavtiyye liẓ-ẓavâhiri’ṣ-ṣarfiyye. Yarmouk: Yarmouk Üniversitesi, Arap Dili Bölümü, Doktora Tezi, 2002.
• Kızıklı, Zafer. “Arap Dilinde İdġâm Kavramı”. Ekev Akademi Dergisi 11/32 (Yaz 2007), 177-196.
• Müberred, Ebû’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umeyr el-Ezdî es-Sümâlî. el-Muktedab. thk. Abdulhâlık Udayme. 4 Cilt. Beyrût: Âlemu’l-Kutub, 2010.
• Neccâr, Laṭîfe İbrahîm. Devru’l-bunyeti’ṣ-ṣarfiyye fî vaṣfi’ẓ-ẓâhirati’n-naḥviyye ve taḳ’îdihâ. Amman: Dâru’l-Başîr, 1994.
• Semânînî, Ebu’l-Ḳāsım Ömer b. Sâbit. Şerhu’t-taṣrîf li’s-Semânînî. thk. İbrahim b. Süleyman el-Be‘îmî. y.y.: Mektebetu’r-Rüşd, 1419/1999.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr ‘Amr b. ‘Osmân b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kâhire: Mektebetu’l-Hancî. 1408/1988.
• Sirâfî, Ebû Muhammed Yûsuf b. Ebî Saîd el-Hasen b. Abdillâh b. Mer-zubân. Şerhu Kitâbi Sîbeveyh. thk. Ahmed Hasan Mehdeli - Ali Seyyid Ali. 7 Cilt, Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1429/2008.
• Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebû Bekr Celâluddîn. el-Eşbâh ve’n-nezâir fi’n-nahv. nşr. ‘Abdu’l-‘Âl Sâlim Mekrem. 9 Cilt. Beyrût: 1405/1985.
• Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebû Bekr Celâluddîn. el-İtḳân fî ‘ulûmi’l-Ḳur’ân. thk. Ahmed b. Ali. 7 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadis, 1425/2004.
• Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebû Bekr Celâluddîn. el-Muzhir fî ‘ulûmi’l-luġa ve envâ‘ihâ. thk. Fu‘âd Ali Mansûr. 2 Cilt. Kahire: Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1418/1998.
• ‘Ukberî, Ebü’l-Bekā Muhibbuddîn Abdullāh b. el-Hüseyn b. Abdillâh. el-Lubâb fî ‘ileli’l-binâ ve’l-i‘râb. thk. Abdulilâh en-Nebehân. 2 Cilt. Dımaşk: Dâr-u’l-Fikr, 1995.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Meʿâni’l-Kurʾân ve iʿrâbüh. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• Zemahşerî, Cârullah Ebüʹl-Kâsım Muhammed b. Ömer. Esâsüʹl-belâġa. 2 Cilt. Beyrût: Dârüʹl-fikr, 1989.