Kur’ân’da ‘Yemîn’ Kavramının Artzamanlı (Diachronic) Semantik Analizi

Yıl 2024, Sayı: 59, 317 - 351, 28.06.2024

Faruk Özdemir

https://doi.org/10.21054/deuifd.1347353

Öz

Bu makalede “yemîn” (يَمِينٌ) kavramı artzamanlı/diachronic semantik açıdan inceleme konusu yapılmıştır. Önce “yemîn” kavramının türediği y-m-n (ى ـ م ـ ن) kökü ve türevlerinin etimolojik tahlili yapılarak anlamları belirlenmeye çalışılmıştır. Y-m-n (ى ـ م ـ ن) kökünün esas/temel manasının tespiti için Câhiliye şiirlerinden yararlanılmaya gayret edilmiştir. Bu bağlamda y-m-n (ى ـ م ـ ن) kökünden bir isim olan “yemîn” kavramının esas manası belirlenmiştir. Belirlenen esas/kök anlamdan sonra bu kavramın izafî ve mecazî anlamları ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Akabinde “yemîn” kavramının Kur’ân’daki kullanım biçimleri ve yer aldığı siyaka göre kazandığı muhtelif anlamları tespit edilmiştir. Ardından “yemîn” kavramının semantik açıdan anlam örgüsünü tespit edebilmek gayesiyle bu kavramla yakın anlamlılık ilişkisine sahip olan kavramlara da yer verilerek karşılaştırmalar yapılmıştır. Son olarak “yemîn” kavramıyla aynı semantik alanda yer alan ve yakın anlamlılık ilişkisine sahip olan kavramların Kur’ân’daki kullanımlarına ve bulundukları siyak içerisinde kazandıkları farklı anlamlarına yer verilerek “yemîn” kavramıyla benzerlikleri ve farklılıkları tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur'ân, Semantik, YemÎn, Etimoloji

Diachronic Semantic Analysis of the Concept of ‘Yemîn/Oath’ in the Qur’an

Öz

In the present article, the concept of “yemîn/oath” (يَمِينٌ) is analyzed in terms of diachronic semantics. First, the etymological analysis of the root y-m-n (ى ـ م ـ ن) and its derivatives from which the concept of “yemîn” derives was conducted to determine their meanings. In order to determine the main/basic meaning of the root y-m-n (ى ـ م ـ ن), it was aimed to refer to the poems of the Jahiliyyah. In this context, the main meaning of the concept of “yemîn”, a noun derived from the root y-m-n (ى ـ م ـ ن), was determined. After the main/root meaning was identified, all relative and figurative meanings of this concept were tried to be revealed. Afterwards, the usage of the concept of “yemîn” in the Qur’an and its various meanings according to the Qur’anic context were determined. In the next stage, in order to determine the semantic meaning of the concept of “yemîn”, comparisons were made by including the concepts that have a close semantic relationship with the concept in question. Finally, by including the Qur’anic uses of the concepts that are in the same semantic field with the concept of “yemîn” and have a close semantic relationship with the concept as well as the different meanings they have acquired in the Qur’anic context, it was aimed to determine their similarities and differences with the concept of “yemîn”.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Qur'an, Semantics, Yemîn/Oath, Etymology

Kaynakça

• Abdu’l-Bâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu‘cemu’l-müfehres li elfâzı’l-Kur’âni’l-Kerîm. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1411/1990.
• Akyürek, Yunus. “Cahiliye Dönemi Kureyş Toplumunda Hilf Olgusu”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/38 (Aralık 2018), 33-56.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Huseyn b. Mes‘ûd. Me‘âlimu’t-tenzîl. thk. Abdürrezzâk el-Mehdî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1420.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh tâcu’l-luga ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. thk. Ahmed Abdu’l-Gafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1407/1987.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali eş-Şerîf. Kitâbu’t-ta‘rîfât. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1403/1983.
• Çalışkan, Mehmet. Kur’ân Dilinde Kasem (Yemin) Üslûbu. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Saydâ-Beyrût: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, ts.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. el-Bahrü’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-luga. thk. Muhammed ‘Ivaz Mer‘ab. 8 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 2001.
• Fîrûzâbâdî, Ebû Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb. el-Kâmûsu’l-muhît. Beyrût-Lübnân: Müessesetü’r-Risâle li’t-Tıbâ‘ah ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 8. Basım, 1426/2005.
• Gezgin, Ali Galip. Tefsirde Semantik Metod. İstanbul: Rağbet Yayınları, 3. Basım, 2018.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân b. Amr el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-‘ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî - İbrâhîm Sâmirrâî. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hilâl, ts.
• Hâzin, Ebu’l-Hasen ‘Alâuddîn ‘Ali b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ömer. Lübâbu’t-te’vîl fî me’âni’t-tenzîl. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1415.
• Izutsu, Toshihiko. Kur’ân’da Allah ve İnsan. çev. Süleyman Ateş. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ts.
• İbn Atiyye el-Endelüsî, Ebû Muhammed Abdulhakk. el-Muharreru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-‘azîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1422.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. Hasen el-Ezdî. Cemheretu’l-luga. thk. Remzî Münîr Ba’lebekî. 3 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Zekeriyyâ. Mu‘cemu makâyîsi’l-luga. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Kesîr, İmâddu’d-Dîn Ebu’l-Fidâ İsmâîl ed-Dimeşkî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm. thk. Muhammed Hüseyn Şemsüddîn. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1419.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbn Sîde, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmâîl. el-Muhassas. thk. Halîl İbrâhîm Ceffâl. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1417/1996.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâluddîn Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed. Zâdu’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr. thk. Abdürrezzâk el-Mehdî. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabiyy, 1422.
• İmruü’l-Kays b. Hucr, b. el-Hâris el-Kindî. Dîvânu İmrui’l-Kays. thk. Abdurrahmân el-Mustâvî. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-Ma’rife, 2. Basım. 1425/2004.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmî’ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrâhîm Atfîş. 20 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1384/1964.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlâtü ehli’s-sünne. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1426/2005.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. Tefsîru’l-Mâverdî: en-Nüket ve’l-‘uyûn. thk. es-Seyyid b. Abdilmaksûd b. Abdirrahîm. 6 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts. Mema, Ferdinand. İslâm Hukukunda Yemin ve Keffâreti. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Merâğî, Ahmed Mustafa. Tefsîru’l-Merâğî. 30 Cilt. Mısır: Şerike, Mektebe ve Matba’ah Mustafa el-Bânî el-Halebî ve Evlâduh, 1365/1946.
• Mukâtil b. Süleymân, Ebu’l-Hasen b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullâh Mahmûd Şehhâte. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâs, 1423.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî. el-Câmiu‘s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Neysâbûrî, Nizâmuddin el-Hasan b. Muhammed b. Hüseyin el-Kummî. Garâibu’l-Kur’ân ve reğâibu’l-furkân. thk. eş-Şeyh Zekeriyyâ ‘Umeyrât. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1416.
• Öğük, Recai. İslâm Fıkhında Yemin. Samsun: Ondokuzmayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Öztürk, Nermin. İlahî Dinlerde Yemin, Keffaret ve Kurban. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebu’l-Kâsım el-Huseyn b. Muhammed. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân ed-Dâvûdî. Dımeşk-Beyrût: Dâru’l-Kalem-ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1412.
• Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer Fahruddîn. et-Tefsîru’l-kebîr, Mefâtîhu’l-gayb. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 3. Basım, 1420.
• Râzî, Zeynüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkâdir. Muhtâru’s-sıhâh. thk. Yûsuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrût-Saydâ: el-Mektebetü’l-‘Asriyye-ed-Dâru’n-Numûzeciyye, 5. Basım, 1420/1999.
• Sa‘îd Havvâ. el-Esâs fi’t-tefsîr. 11 Cilt. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 6. Basım 1424.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-beyân ‘an tefsîri’l-Kur’ân. thk. Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1422/2002.
• Sarı, Mediha. İslâm Aile Hukukunda Yeminleşme ve Lanetleşme Suretiyle Evliliğin Sona Ermesi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Tefsîru’s-Semerkandî: Bahru’l-‘ulûm. thk. Ali Muhammed Mu‘avvid - Âdil Ahmed Abdulmevcûd. 3 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1413/1993.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-me’sûr. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, ts. Şemmâh b. Dırâr, Ebû Sa‘de (Saîd) b. Harmele b. Sinân b. Ümeyye el-Mâzinî ez-Zübyânî el-Gatafânî. Dîvân. şerh. Ahmed b. el-Emîn eş-Şinkîtî. Mısır: Matba‘atu’s-Se‘âde, 1327.
• Şenyiğit, Hatice. İslâm Aile Hukukunda Kocanın Karısına Yaklaşmama Yemini (Îlâ). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Fethu’l-kadîr el-câmî‘ beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ‘ilmi’t-tefsîr. Dımeşk, Beyrût: Dâru İbn Kesîr, Dâru’l-Kelimu’t-Tayyib, 1414.
• Şirbînî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. es-Sirâcu’l-münîr. 4 Cilt. Kâhire: Matba‘atu Bûlâk (el-Emîriyye), 1285.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîl-i âyi’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. b.y.: Müessesetu’r-Risâle, 1420/2000.
• Tîbî, Şerefüddîn el-Hüseyn b. Abdillâh. Fütûhu’l-gayb fi’l-keşf ‘an kınâ‘i’r-rayb. haz. Muhammed Abdurrahîm. 17 Cilt. Dubai: Câizetü Dubai ed-Devliyye li’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1434/2013.
• Vâhidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed. el-Vasîd fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd. thk. ‘Âdil Ahmed Abdilmevcûd vd. 4 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1415/1994.
• Vardar, Berke. Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları, 1980.
• Yılmaz, M. Faik. “Aksâmü’l-Kur’ân Bağlamında Allah Nelere, Niçin ve Neden Yemin Eder? Sorularını Yeniden Düşünmek”. İslâmî İlimler Dergisi 5/1 (Bahar 2010), 133-150.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk Murtazâ el-Huseynî. Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts. Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Ahmed. el-Keşşâf ‘an hakâiki ğavâmidı’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabiyy, 3. Basım, 1407.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Ahmed. Esâsu’l-belâğa. thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûnu’s-Sûd. 2 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1419/1998.
• Zuhaylî, Vehbe b. Mustafa. et-Tefsîru’l-münîr fi’l-akîde ve’ş-şerî‘a ve’l-menhec. Dımeşk: Dâru’l-Fikri’l-Mu‘âsır, 2. Basım, 1418.
• Züheyr b. Ebî Sülmâ (Rebîa), Ebû Sülmâ (Ebû Büceyr) b. Riyâh el-Müzenî. Dîvân. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-Ma’rife, 2. Basım, 1426/2005.