Hadis Kaynaklarında ‘V-l-y’ Kökünden Türetilen Kelimelerin Kullanıldığı Anlamlar ve Velî-Evliyâ Kavramlarının Kullanımı Üzerine

Yıl 2024, Sayı: 59, 247 - 282, 28.06.2024

Osman Oruçhan

https://doi.org/10.21054/deuifd.1374704

Öz

Din ve dil tarih boyunca sürekli gelişim ve değişime uğrayan temel kültür ögelerinden ikisidir. Bu değişim ve gelişim bazen dinin temel kaynaklarında yer alan bazı kelime ve kavramların saf halinden uzaklaştırılarak onlara yeni anlamlar yüklenerek, anlam kaymalarına ve değişimlerine neden olunarak gerçekleşmekte; bu şekilde ilgili kelime ve kavramlar üzerinden dini içerikli yeni bir felsefe oluşturulabilmektedir. Kanaatimizce “velî/evliyâ” kavramları da bunlardandır. Bu çalışmada, söz konusu kavramların türediği “v-l-y” kökünün hadis kaynaklarında hangi anlamlarda kullanıldığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Her ne kadar farklı tasnifler yapılabilirse de bu çalışma kapsamında “v-l-y” kelime kökünden türetilen on dokuz ayrı anlamda kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu anlamların Hz. Peygamber öncesinden başlamak üzere nasıl bir değişim geçirdiği, Hadis kaynaklarının telif edildiği dönemlere göre, kullanım yoğunluğuna bakılarak değerlendirilmiştir. Allah’ın velîsi/evliyâsı kullanımlarının hadis kaynaklarında kronolojik olarak zaman içinde artan bir kullanım olduğu tespit edilmiştir. Bu artışın, İslam dünyasında tasavvufi hareketlerin ortaya çıkış ve gelişmesiyle doğru orantılı olduğu düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Hadis Kaynakları, Velî, Evliyâ, Tasavvuf

Kaynakça

• Abdürrezzâk b. Hemmam Ebû Bekir es-San‘ânî. el-Musannef. thk. Habiburrahman A‘zamî. 11 Cilt. Beyrut: el-Meclisü’l-İlmî, 1983.
• Akçay, Abdullah. “İslam Öncesi Arap ve Antik Yunan’da Vahyin Şiir ve Kehânetle İlişkisine Dair”, İslami İlimler Araştırmaları Dergisi. 12 (Aralık 2022): 38-67.
• Barış, Mustafa Necati. “Câhiliye Döneminde Yargı Sistemi”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (Haziran 2012): 153-170.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. es-Sahîh. thk. Muhammed b. Züheyr b. Nâsır. 9 Cilt. Beyrût: Dâru tavku’n-necât, 1422.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn. el-Esmâ ve’s-Sıfât. thk. Abdullah b. Muhammed el-Hâşidî, Cidde: Mektebetu’s-Sevâdî, 1993.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyn Ebû Bekir. Şu’abu’l-İmân. thk. Abdulâli Abdulhamid, 14 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr el-Basrî. el-Müsned (el-Bahrü’z-Zahhâr). thk. Mahfûzurrahman Zeynüllah vd., Medîne: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 2009.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Siyasal Aklı. Çev: Vecdi Akyüz, İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Cebeci, İsmail. “Tevliye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/39-40. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Çağırıcı, Mustafa. “Dostluk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/511-513. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân. es-Sünen. nşr. Hüseyin Selîm Esed ed-Dârânî, 4 Cilt, Riyad: Dâru’l-Muğnî, 2000.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eşʿas es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamit. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1475.
• Ebû Nuaym Ahmed b. Abdullah el-Isbahânî. Hilyetü’l-Evliyâ ve Tabakâtu’l-Asfiyâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1409.
• Ebû Ubeyd el-Kāsım b. Sellâm el-Herevî. Garîbu’l-Hadîs, thk. Muhammed Abdulmuîd Han, 4 Cilt. Haydarâbâd: Matbaatu Dairetu’l-Maârif el-Osmaniyye, 1964.
• Ebû Ya’lâ, Ahmed b. Ali el-Mevsılî. el-Müsned. thk. Hüseyin Selim Esed, Beyrut: Daru’l-Me’mun li’l-Türas, 1984.
• Ebû Yûsuf, Ya’kûb b. İbrahim. Kitâbü’l-Âsâr, thk. Ebû’l-Vefâ, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, t.y. Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-Luga. thk. Muhammed ‘İvad Mur‘ib, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2001.
• Fâkihî, Muhammed b. İshâk. Ahbâru Mekke fî Kadîmi’d-Dehri ve Hadîsihi. thk. Abdülmelik Abdullah Dehîş, Beyrut: Dâru Hıdr, 1414.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed. el-Müstedrek ʿale’s-Sahîhayn. thk. Mustafâ ʿAbdulkâdir Atâ’, 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1990.
• Harman, Ömer Faruk. “Kâhin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/170-171. İstanbul: TDV Yayınları, 2001. Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed. Meâlimu’s-Sünen, Haleb: el-Matbaatu’l-Ilmiyye, 1932.
• Humeydî, Ebû Bekr Abdullah b. Zübeyr. el-Müsned. thk. Hasan Selim Esed ed-Dârânî. 2 Cilt. Dımaşk: Dârü’s-Sekâ, 1986.
• İbn Ebû Âsım, Ömer ed-Dahhak. es-Sünne. thk. Muhammed Nasıruddin el-Elbânî, Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1400.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr. Kitâbü’l-Musannef fi’l-ehâdîs̱i ve’l-âsâr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Lübnan: Dâru’t-Tâc, 1989.
• İbn Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaûd vd., 45 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• İbn Hıbbân, Ebû Hâtim Muhammed el-Büstî. el-İhsân fî Takrîbi Sahîhi İbn Hıbbân. thk. Şuayb el-Arnaûd, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1988.
• İbn Huzeyme, Muhammed b. İshak. Kitâbu’t-Tevhîd, thk. Abdülaziz b. İbrahim eş-Şehvân, Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1994.
• İbn Fâris Ebu’l-Huseyn Ahmed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî, Hilyetü’l-fukahâ’, thk. ‘Abullâh b. ‘Abdilmuhsin et-Turkî, Beyrût: eş-Şirketü’l-Muttahide li’-Tavzi‘,1983.
• İbn Mâce, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. Yezîd. es-Sünen. thk. M. Fuâd Abdülbâḳî. 2 Cilt. Mısır: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-ʿArabî, t.y. İbn Mahled el-Attâr. Min Hadîsi Muhammed b. Osman b. Kerâme. thk. Âmir Hasan Sabrî, Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l- İslâmiyye, 2003.
• İbn Şebbe, Ömer b. Zeyd en-Nemîrî. Târihu’l-Medîne. thk. Fehîm Muhammed Şeltut, Cidde: b.y. 1399.
• İbnü’l- Ca‘d, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Ca‘d el-Cevherî. el-Müsned. thk. ‘Âmir Ahmed Haydar, Beyrut: Müessesetü Nâdir, 1990.
• İbnü’l-Mübârek, Ebû Abdurrahman Abdullah. Kitâbü’z-Zühd ve’r-rekâik, thk. Habiburrahman A’zami, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.y. İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl. el-Muhkem ve’l-muhîtu’l-aʿzam. thk. Abdulhamîd Hindâvî, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-Ilmiyye, 2000.
• Mâlik b. Enes Ebû ʿAbdillâh. el-Muvattaʾ. thk. Muḥammed Mustafa el-Aʿzamî. 8 Cilt. Abu Dabi: Müessesetü Zâyed b. Sultân, 2004.
• İshâk b. Râhûye, Ebû Ya‘kûb el-Hanzalî, el-Müsned. thk. Abdulğafûr b. Abdulhak el-Belûşî, 5 Cilt. Medîne: Mektebetü’l-Îmân, 1991.
• İsmail b. Cafer, Hadîsü Ali b. Hucr es-Saʿdî. thk. Ömer b. Refûd b. Rafîd es-Süfyânî. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1998.
• Kudâî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Selâme. Müsnedü’ş-Şihâb. thk. Hamdi b. Abdulmecid es-Selefî, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1986.
• Ma’mer b. Râşid, Ebû ‘Urve el-Basrî. el-Câmî. thk. Habîburrahman el-A’zamî. 2 Cilt. (Abdurrazzezzâk’ın el-Musannef’i içinde) Pakistan: el-Meclisi’l-‘İlmî, 1403.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. M. Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs el-Arabî, t.y. Nesâî, Ebû ʿAbdirrahmân Ahmed b. Şuʿayb. es-Sünenü’l-Kübrâ. thk. Hasan ʿAbdülmünʿim Şelebî. 10 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 2001.
• Nuʻaym b. Hammâd Ebû Abdullâh el-Mervezî. el-Fiten ve’l-Melâhim. thk. Semîr b. Emîn ez-Züheyrî, 2 Cilt. Kâhire: Mektebetu’t-tevhîd, 1412.
• Özen, Şükrü. “Velâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43/11-15. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekir. Muhtâru’s-Sıhâh. thk. Yusuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1999.
• Saîd b. Mansûr, Ebû Osmân. es-Sünen, thk. Habîbü’r-Rahmân el-Âzamî, Hindistan: Dârü’s-Selefiyye, 1982.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. el-Müsned. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1400.
• Taberânî, Ebû’l-Kâsım Süleyman. el-Mu’cemü’l-Evsat. thk. Târık b. İvadullah-Abdülmuhsin b. İbrâhîm. Kâhire: Dâru’l-Haremeyn, ts. Ṭaberânî, Ebü’l-Ḳāsım Süleyman. el-Muʿcemü’l-kebîr. thk. Hamdî b. Abdülmecîd es-Selefî. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1994.
• Tahâvî, Ahmed b. Muhammed. Şerhu müşkili’l-âsâr. thk. Şuayb el-Arnaûd. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1994.
• Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd. el-Müsned. Tayâlisî, 4 Cilt. thk. Muhammed Abdulmuhsin et-Türkî, Mısır: Dâru Hicr, 1999.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa es-Sülemî. es-Sünen. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Uysal, Muhittin. Tasavvuf Kültüründe Hadis. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2022.