Medine-i Münevvere’nin İsimleri Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2024, Sayı: 60, 91 - 114, 30.12.2024

Nilgün Çevik

https://doi.org/10.21054/deuifd.1473747

Öz

Sosyal, kültürel, siyasi ve ekonomik gelişmeleri inceleyen medeniyet tarihi incelemelerinde şehirler özel öneme sahiptir. Zira şehirler toplum, kültür ve medeniyetlerin merkezidir. İslâm medeniyetinin ilk merkezi Medine-i Münevvere’dir. Bu merkeze ad olan “Medine” kelimesi Arapça’da nekre (belirsiz) kullanımında cins ismi niteliğinde ve şehir anlamındadır. Aynı kelime İslâm döneminde marife (belirli) olarak (el-Medine) ifadesiyle “Yesrib” şehrinin özel ismi olarak kullanılmıştır. “Yesrib” Hicaz bölgesinin önemli şehirlerinden olup hicretle birlikte daha itibarlı ve çekici hale gelmiştir. Kaynaklarda mezkûr şehrin “el-Medine” özel ismi dışında yüzü aşkın ismi bulunmaktadır. Bir yerin isim sayısının çokluğu, o yerin ehemmiyeti ve değeri ile ilgilidir. Bu makalede Medine-i Münevvere’nin isimleri ve bu isimlerin anlamları incelenmektedir. Söz konusu isimler genellikle dinî ve kültürel unsurlar, tarihî olaylar, coğrafi özellikler veya şehirde bulunan önemli yerlerle ilgili olup, Medine tarihi açısından önem arz etmektedirler. Araştırmamızda, literatürde tespit etmiş olduğumuz Medine-i Münevvere’nin isimlerinin anlam ve mülâhazalarına odaklanılarak, İslâm medeniyetinin ilk başkenti olan bu şehrin oluşum ve biçimlenişinin isimlerdeki tezahürü açıklanmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Şehir, Medine, Medine’nin İsimleri, Yesrib.

Etik Beyan

Çalışmanın hazırlanması esnasında bilimsel ve etik ilkelere uyarak, yararlandığım tüm kaynakları kaynakçada belirttiğimi, çalışmanın maddi açıdan fonlanmadığını, çıkar çatışması bulunmadığını beyan ederim.

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

Lisans, yüksek lisans ve doktora eğitimimi tamamladığım DEÜ İLAHİYAT'a emek veren hocalarıma teşekkür ederim

A Study on the Names of Madinah Munawwarah

Öz

In studies of civilization history that examine social, cultural, political, and economic developments, cities hold a special significance. This is because cities are the focal points of society, culture, and civilizations. The first center of Islamic civilization is Madinah Munawwarah. The word 'Medina', which gives its name to this center, is a common noun in Arabic when used in the indefinite sense, and it means 'city'. The same word was used as the special name of the city of "Yathrib" in its definite sense (al-Madinah). This city is one of the important cities of the Hijaz region and became more prestigious and attractive after the Hijra. In the sources, this city has more than a hundred names other than the special name "al-Madinah". The diverseness of names of a place is related to the importance and value of that place. In this article, the names of Madinah Munawwarah and their meanings are examined. These names are generally related to religious and cultural elements, historical events, geographical features, or important places in the city and are important for the history of Madinah. In our research, focusing on the meanings and considerations of the names we have identified in the literature regarding Madinah, the first capital of Islamic civilization, the manifestation of the formation and shaping of this city is explained through the names.

Anahtar Kelimeler

Islamic history, City, Madinah, names of Madinah, Yathrib.

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Abdurrezzâḳ, Ebû Bekr Abdurrezzâḳ b. Hemmâm es-Ṡanʿânî. Tefsîru Abdurrezzâḳ. nşr. Maḥmûd Muḥammed ʿAbduh. 3 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 1419/1999.
• Aḥmed b. Ḥanbel, Ebû ʿAbdullâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. 12 Cilt. Cemʿiyyetu'l-Meknez, 1431/2010.
• Arîk, Ömer. “Esmaü’l-Mekke”. Mevsuatu Mekkete’l-Mükerreme ve’l-Medîneti’l-Münevvere. 9 Cilt. 2/496-506. Londra: Müessesetü’l-Furkan li’t-Türasi’l-İslâmî, 1428/2007.
• Ateş, Süleyman. Kur'an-ı Kerim ve Yüce Meali. Ankara: Kılıç Kitabevi, 1975.
• el-Beğavî, el-Ḥuseyn b. Mesʿûd b. Muḥammed b. el-Ferrâʾ. Meʿâlimu't-Tenzîl fî Tefsîri'l-Ḳurʾân. nşr. Abdurrezzâḳ el-Mehdî. 5 Cilt. Dâru İḥyâi't-Turâŝi'l-ʿArabî, 1420.
• Bozkurt, Nebi - Mustafa Sabri Küçükaşcı. "Medine". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2003. 28/305-311.
• el-Buḫârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-Buhârî. el-Câmiʿu'l-Müsnedü'ṡ-Ṡaḥîḥu'l-Muḫtaṡar. nşr. Muḥammed Zuheyr en-Nâṡır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Ṭavḳi'n-Necât, 1422.
• el-Buḫârî, Ebû Abdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl el-Buḫârî. et-Târîḫu'l-Kebîr. nşr. Hâşim en-Nedvî. 8 Cilt. Dâru'l-Fikr.
• Buhl, Franz, “Medine”, İslâm Alemi Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Lugatı. 13 Cilt. 7: 459-471. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1979.
• el-Cenedî, Ebû Saʿîd el-Mufaḍḍal b. Muḥammed el-Muḳriʾ. Feḍâʾilu'l-Medîne. nşr. Muḥammed Muṭîʿ el-Ḥâfıẓ - Gazve Bedîr. Dımeşḳ: Dâru'l-Fikr, 1407.
• ed-Deylemî, Şîreveyh b. Şehridâr b. Şîreveyh b. Fenâḫserû, Ebû Şucâʿ ed-Deylemî el-Hemeẑânî. el-Firdevs bi' Meʾŝûri'l-Ḫiṭâb. nşr. es-Saʿîd b. Besyûnî Zağlûl. 5 Cilt. Beyrût: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 1406/1986.
• Ebû Ṭâlib, Ebû Ṭâlib b. Abdulmuṭṭalib el-Ḥâşimî, ed-Dîvân. eş-Şâmile ez-Zehebiyye.
• Ebû Ubeyd el-Bekrî, Abdullâh b. Abdilʿazîz el-Endelusî. Muʿcemu Me'staʿceme min Esmâi'l-Bilâd ve'l-Mevâḍiʿ. 4 Cilt. Beyrut: Âlemu'l-Kutub, 1403.
• Ebû Yaʿlâ, Ebû Yaʿlâ Aḥmed b. Alî el-Mevṡılî. Müsnedü Ebî Yaʿlâ (nşr. Heyet), 6 Cilt. Kahire: Dâru't-Teʾṡîl, 1438/2017.
• Ezherî, Ebû Manṡûr Muḥammed b. Aḥmed. Tehẑîbu'l-Luğa. nşr. Muḥammed ʿAvḍ Mirʿab. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi't-Turâŝi'l-ʿArabî, 2001.
• el-Ezraḳî, Ebû'l-Velîd Muḥammed b. ʿAbdullâh el-Ğassânî. Aḫbâru Mekke ve mâ Câe fîhâ mine'l-Âŝâr (nşr. Ruşdî es-Ṡâliḥ Mulaḥḥas), 2 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Endelus, 1403/1983.
• el-Fâsî, Ebû 'ṭ-Ṭîb Muḥammed b. Aḥmed b. Alî el-Fâsî, Şifâu'l-Ğarâm bi Aḫbâri'l-Beledi'l-Ḥarâm. 2 Cilt. Dâru'l-Kutubi'l-ʿİlmiyye, 1421/2000.
• el-Fîrûzâbâdî, Ebû'ṭ-Ṭâhir Muḥammed b. Yaʿḳûb. el-Meğânimu'l-Meṭâbe fî Meʿâlimi Ṭâbe. Medine: Merkezu Buḥûŝ ve Dirâsât, 1423/2002.
• Ḫalîl b. Aḥmed, Ebû Abdurraḥmân el-Ḫalîl b. Aḥmed el-Ferâhîdî. Kitâbu'l-ʿAyn. nşr. Mehdî el-Maḫzûmî, İbrahim es-Sâmerrâʾî. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetu'l-Hilâl, 1988.
• el-Ḥasen el-Baṡrî. Ebû Saʿîd el-Ḥasen b. Yesâr el-Baṡrî. Feḍâʾilu Mekke ve's-Sekenu fîhâ (nşr. Sâmî Mekkî el-ʿÂnî). Kuveyt: Mektebetu'l-Felâḥ, ts.
• Hüsrevoğlu, Ali, “Medîne-i Münevvere’nin İsimleri”, Yüzakı Dergisi. Erişim 24. 03. 2024. https://www.yuzaki.com/2008/11/medine-i-munevverenin-isimleri-1-hicretin-selametin-sunnetin-yurdu/
• İbnu'l-Faḳîh, Ebû Abdullâh Aḥmed b. Muḥammed el-Hemedânî. el-Büldân. nşr. Yûsuf el-Hâdî. Beyrut: Âlemu'l-Kutub, 1416/1996.
• İmruʾu'l-Ḳays, İmruʾu'l-Ḳays b. Ḥucr b. el-Ḥâriŝ el-Kindî, Dîvânu İmriʾi'l-Ḳays. nşr. Muḥammed Ebû'l-Faḍl. Kahire: Dâru'l-Maʿârif, ts.
• el-Ḫavârizmî, Muḥammed b. İsḥâḳ el-Ḫavârizmî. Îŝâretu't-Terğîb ve't-Teşvîḳ ilâ'l-Mesâcidi'ŝ-Ŝelâse ve'l-Beyti'l-ʿAtîḳ. nşr. Muṡṭafâ Muḥammed eẕ-Ẕehebî. Mektebetu Nizâr Muṡṭafâ el-Bâz, 1418.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr b. Ebî Şeybe ʿAbdullâh b. el-Absî. el-Muṡannef. nşr. Saʿd b. Nâṡır eş-Şetrî. 25 Cilt. Riyad: Dâru Kunûzi İşbîliyâ, 1436/2015.
• İbn Fâris, Ebû'l-Ḥuseyn Aḥmed b. Fâris el-Ḳazvînî. Mucmelu'l-Luğa (nşr. ), 2 Cilt. Beyrut: Muessesetu'r-Risâle, ts.
• İbn İsḥâḳ, Ebû Abdullâh Muḥammed b. İsḥâḳ b. Yesâr el-Muṭṭalibî. es-Sîre (Kitâbu's-Siyer ve'l-Meğâzî). nşr. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1398/1978.
• İbn Hişâm, Ebû Muḥammed Abdulmelik b. Hişâm el-Ḥimyerî. es-Sîretu'n-Nebeviyye. nşr. Muṡṭafâ es-Saḳḳâ v.d. 2 Cilt. Mısır: Mektebetu Muṡṭafâ el-Bâbî'l-Ḥalebî, 1375/1955.
• İbn Mâce, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Yezîd el-Ḳazvînî. es-Sünen. 4 Cilt. Kahire: Dâru't-Teʾṡîl, 1435/2015.
• İbn Manẓûr, Ebû'l-Faḍl Muḥammed b. Mukerrem b. Alî Cemâluddîn b. Manẓûr er-Ruveyfiʿî. Lisânü'l-Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Ṡâdir, 1414/1993.
• İbn Saʿd, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Saʿd b. Menîʿ et-Tabaḳât. nşr. ʿAlî Muḥammed Omer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetu'l-Ḫancî, 1421/2001.
• İbn Şebbe, Ebû Zeyd Omer b. Şebbe b. en-Numeyrî, Târîhu'l-Medine, nşr. Alî Muḥammed Dendel - Yâsin Saʿdu'd-Dîn Beyân. b.y.: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 1417/1996.
• Kelpetin, Mahmut. “İslâm Öncesi Medine”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 52 (Haziran 2017), 95-113. https://doi.org/10.15370/maruifd.333530.
• Kubbealtı Lügati, “İsim”, Erişim 16.03.2024. https://www.lugatim.com/s/isim
• el-Ḳurṭubî, Ebû Abdullâh Muḥammed b. Aḥmed el-Ḫazrecî. el-Câmiʿ li-Âhkâmi'l-Ḳur'ân. nşr. Hişâm Semîr el-Buḫârî. Riyad: Dâru Âlemi'l-Kutub, 1423/2003.
• Kur’ân Yolu. Erişim 17 Mart 2024. https://kuran.diyanet.gov.tr.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. Câhiliye’den Emevilerin Sonuna kadar Haremeyn, İstanbul: Yıldız Yayıncılık, 2003.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. "Harre", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/244-245. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Küçükköy, İrfan. Peygamber Şehri Medine-i Münevvere. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdullâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Medenî. el-Muvatta. nşr. Muḥammed Muṡṭafâ el-Aʿẓamî. 8 Cilt. Ebû Ḍabî: Muessesetu Zâyid b. Sultân, 1425/2004.
• Maps, “Medine”, (29.01.2024). https://www.google.com/maps/place/Medine+Suudi+Arabistan/@24.5177758,39.
• Mucâhid b. Cebr, Ebû'l-Ḥaccâc Mucâhid b. Cebr el-Ḳureşî. Tefsîru Mucâhid. nşr. Muḥammed Abdu's-Selâm Ebû'n-Nîl. Mısır: Dâru'l-Fikri'l-İslâmî, 1410/1989.
• Mu’cemü Esmâ Mekke ( معجم أسْاء مكة ). Erişim 29.01.2024. https://makkawi.azurewebsites.net/Article/689/
• Muḳâtil b. Suleymân, Ebû'l-Ḥasen Muḳâtil b. Suleymân el-Belḫî. Tefsîru Mukâtil b. Suleymân. nşr. Abdullâh Maḥmûd Şeḥâte. 5 Cilt. Beyrut, 1423/2002.
• Mutçalı, Serdar. Arapça - Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları, 1995.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muḥyiddîn Yaḥyâ b. Şeref. Tehẑîbu'l-Esmâʾ ve'l-Luğât. 3 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1996.
• Ömer b. Şebbe, Ebû Zeyd Ömer b. Şebbe en-Numeyrî. Târîḫu'l-Medine. nşr. Fehîm Muḥammed Şeltût. 5 Cilt. Cidde: 1399.
• er-Râğıb el-Iṡfehânî, Ebû'l-Ḳâsım el-Ḥuseyn b. Muḥammed el-Mufredât fî Ğarîbi'l-Ḳurʾân. nşr. Ṡafvân Adnân ed-Dâvûdî. Beyrût: Dâru'l-Ḳalem, 1412.
• er-Râzî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîḥu’l-Ğayb. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 1421/2000.
• Redhouse, James, W. Müntehabât-ı Lugât-i Osmâniyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016.
• es-Sâhib, Ebû'l-Kâsım İsmail b. Abbâd et-Tâlikânî. el-Muhît fî’l-Luğa. nşr. Muhammed Hasen Âlu Yâsîn. 10 Cilt. Beyrut: Âlemu'l-Kutub, 1414/1994.
• Sarıçam, İbrahim. "Neccâr (Benî Neccâr)", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/ 480-481. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• es-Semhûdî, Ebû'l-Ḥasen ʿAlî b. Abdullâh. Vefâu'l-Vefâ bi Aḫbâri Dâri'l-Muṡṭafâ. nşr. Ḫâlid Abdulğanî Maḥfûẓ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubu'l-ʿİlmiyye, 1419.
• es-Süheylî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahmân b. Abdillâh b. Ahmed el-Has‘amî, er-Ravḍ'ul-Unf fî Şerḥi's-Sîreti'n-Nebevîyye. 7 Cilt. Dâru İhyâʾi't-Turâŝi'l-ʿArabî, 1412.
• Şerefî, Ali. “Esmaü’l-Medine” Mevsuatu Mekkete’l-Mükerreme ve’l-Medineti’l-Münevvere. 9 Cilt. 2/472-480. Londra: Müessesetü’l-Furkan li’t-Türasi’l-İslâmî, 1428/2007.
• et-Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muʿcemu'l-Evsaṭ. nşr. Ṭâriḳ b. İvaḍullâh b. Muḥammed -ʿAbdulmuḥsin b. İbrâhîm el-Ḥuseynî. 10 Cilt. Kahire: Dâru'l-Ḥaremeyn, 1415.
• eṭ-Ṭaberânî, Ebû'l-Ḳâsım Suleymân b. Aḥmed eş-Şâmî, el-Muʿcemu'l-Kebîr. nşr. Ḥamdî b. Abdulmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâʾi't-Turâŝi'l-ʿArabî, 1983.
• eṭ-Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî, Târîḫu'r-Umem ve'l-Mulûk. 5 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-ʿİlmiyye, 1407H.
• eṭ-Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî. Câmiʿu'l-Beyân ʿan Teʾvîli ʾÂyi'l-Ḳurʾân. nşr. Abdullâh b. ʿAbdilmuḥsin et-Turkî, 24 Cilt. Dâru Hicr, 1422/ 2001.
• Türk Dil Kurumu Sözlükleri, “ad”. Erişim 1.12.2023. https://sozluk.gov.tr/
• et-Tirmiẑî, Ebû ʿÎsâ Muḥammed b. ʿÎsâ. es-Sünen. nşr. Heyet. 5 Cilt. Kahire: Dâru't-Teʾṡîl, 1435/2015.
• Yaḥyâ b. Sellâm, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Sellâm el-Ḳayravânî. Tefsîru Yaḥyâ b. Sellâm. nşr. Hind Şelebî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-ʿİlmiyye, 1425/2004.
• el-Yaʿḳûbî, Aḥmed b. İsḥâḳ. el-Büldân. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-ʿİlmiyye, 1422.
• Yâḳût el-Ḥamevî, Ebû ʿAbdullâh Yâḳût b. ʿAbdullâh er-Rûmî. Muʿcemu'l-Büldân, 7 Cilt. Beyrut: Dâru Ṡâdır, 1995.
• ez-Zebîdî, Muḥammed b. Muḥammed b. ʿAbdurrezzâḳ. Tâcu'l-Arûs min Cevâhiri'l-Ḳâmûs. nşr. ʿAlî Şîrî. 20 Cilt. Dâru'l-Fikr, 1424.
• Zehrânî, Abdullah Muhammed el-Ebah ez-Zehranî. Mu’cemu Esma-i Mekke, Mekke: 1431.
• ez-Zemaḫşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî, el-Keşşâf ʿan Ḥakâîkı Ğavâmiḍi't-Tenzîl. 4 Cilt. Beyrût: Dâru'l-Kitâbi'l-ʿArabî, 1407.
• ez-Zerkeşî, Ebû Abdullâh Muḥammed b. ʿAbdullâh b. Bahâdır eş-Şâfiʿî. İʿlâmu's-Sâcid bi Ahkâmi'l-Mesâcid. nşr. Ebû'l-Vefâ Muṡṭafâ el-Merâġî. b.y., y.y., 1416/1996.