XVI. Yüzyıl Klasik Türk Şiirinin Eleştirel Kaynaklarında Üslup/Tarz Kavramının Değerlendirilme Biçimleri

Yıl 2022, Cilt: 29 Sayı: 29, 178 - 215, 30.12.2022

Ömer Arslan

Öz

Klasik Türk Şiirinin eleştirel kaynakları olan tezkireler ve divan dibaceleri ile poetik görüşleri yansıtan beyitlerde üslup/tarz kavramının bugünkünden daha geniş bir anlam dairesi içinde ele alındığı görülmektedir. Bu kaynaklara göre üslup/tarz kavramı, şairin kendine has söyleyiş yöntemine işaret etmenin ötesinde bir metni diğerinden ayırabilecek ya da diğerine benzeştirebilecek her türlü değişken göz önüne alınarak kullanılmıştır. Bu geniş kullanım dâhilinde, metnin içerik veya söyleyiş özellikleri bağlamında; özgünlüğü anlamında; nazım biçimi, türü anlamında; bir dilin, sahanın, devrin genel söyleyiş özellikleri bağlamında; birbirine yakın söyleyiş özellikleri taşıyan şairleri tarifte ve ünlü bir eserin biçimi ya da içeriği ile benzeşen bir başka eseri tanımlarken üslup/tarz kavramlarının merkezde olduğu terkipler ve bu terkipler çevresinde geliştirilmiş secili ifadelere rastlanmaktadır. İlgili ifadelerin önemli bir kısmının cümlenin akışına, beytin vezin ve kafiyesine göre ahenk oluşturmak üzere seçilmiş kelimelerden müteşekkil öznel yorumlar olmasının yanı sıra dil, saha, devir, biçim ve içerik gibi dayanaklar üzerine kurulmuş nesnel değerlendirmeler de azımsanmayacak sayıdadır. Çalışmamızda, günümüzdeki üslup/tarz anlayışının kökenlerinden bahsedildikten sonra klasik Türk şiirinde üslup/tarzın ele alınış biçimleri değerlendirilmiş olup kavramın, tezkireciler ve şairlerce hangi amaçlarla hangi anlamlarda kullanılmış olduğu metin örnekleri üzerinden değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

XVI. yüzyıl Türk edebiyatı, klasik Türk şiiri, üslup, tarz

Kaynakça

• AÇIKGÖZ, Nâmık (2000), “Klâsik Türk Şiiri Tenkid Terminolojisi ve Âb-Dâr’ Örneği”, Türk Kültürü İncelemeleri, 2, 149-160.
• AKSOYAK, İ. Hakkı (2006), Gelibolulu Mustafâ Âlî – .Divan. Sources of Oriental Languages and Literatures, 72, The Department of Near Eastern Languages and Civilizations Harvard University.
• ARSLAN, Ömer (2021), Necâtî Bey'in XV. ve XVI. Yüzyıl Klasik Türk Şiirine Tesiri (Tez No. 704049), Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• ASLAN, Üzeyir (2018), “Klasik Türk Şiiri Terminolojisini Belâgat Çerçevesinde Anlamlandırma”, RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, Özel Sayı, 4, 211-221.
• ASLAN, Üzeyir (2010), “Bâbur Divanında Öncelemeler ve Öncelemelerde Paralelizm”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 4, 1-26.
• CANIM, Rıdvan (2000), Latîfî - Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ, Ankara: AKM Yay.
• AVŞAR, Ziya (2001), “Divan Şiirinin Poetik Verilerine Yeni Bir Yaklaşım Denemesi”, Hece, Türk Şiiri Özel Sayısı, 53-54-55, 323-330.
• AYDEMİR, Yaşar (2000), Behiştî Dîvânı, Ankara: MEB Yay.
• AYDEMİR, Yaşar (2007), Ravzî Dîvânı, Ankara: Birleşik Kitabevi.
• AVŞAR, Ziya (2017), Revânî Dîvânı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• BAYAK, Cemal (1998), Sehâbî Dîvânı ve Konu İndeksi (Tez No. 420965), Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• BAYRAM, Yavuz (2004), “16. Yüzyıl Divan Şiirinde ‘Şiir, Söz ve Şair’le İlgili Anlam Alanları (Kelimeler Ve Terkipler)”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 15, 53-64.
• BAYRAM, Yavuz (2004), “16. Yüzyıldaki Bazı Divan Şairlerinin Şiiri Nitelemek Üzere Kullandıkları Sıfatlar”, Türkbilig Türkoloji Araştırmaları, 8, 36-53.
• BAYRAM, Yavuz (2016), “Divan Şairlerinin Şiirle İlgili Benzetme ve İstiâreleri”, Mavi Atlas, 7, 1-35.
• BUTLER, Paul (2008), “Historical Developments: Relevant Stylistic History and Theory”, Out of Style: Reanimating Stylistic Study in Composition and Rhetoric, University Press of Colorado, 25-55.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed (1971), Necâtî Bey Dîvânı’nın Tahlili, Ankara: MEB Basımevi.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed (1979), Amrî - Dîvân, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yay.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed (1981), Hayretî – Dîvân, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yay.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed (1982), Helâkî - Dîvân, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yay.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed (1999), “16. Yüzyılda Dîvan Edebiyatı - Dîvan Edebiyatında Şiir Kavramı”, Kalpaklı, Mehmet (Hzl.), Osmanlı Divan Şiiri Üzerine Metinler (s. 208-217), İstanbul: YKY.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed ve Tanyeri, M. Ali (1990), Üsküblü İshâk Çelebi - Dîvân, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yay.
• ÇELİK, Büşra ve Muzaffer Kılıç (2018), Derzizâde Ulvî - Dîvân, İstanbul: DBY.
• ÇETİNDAĞ, Yusuf (2002), Ali Şîr Nevâyî’nin Batı Türkçesi Divan Edebiyatına Tesiri (XVI. Yüzyıl Sonuna Kadar) (Tez No. 120632), Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi.
• ÇETİNDAĞ, Yusuf (2002), “Eleştiri Terimleri Açısından Herat Mektebi Tezkirelerinin Anadolu Tezkirelerine Tesiri”, Bilig, 22, 109-131.
• DİLÇİN, Cem (2011), Divan Şiiri ve Şairleri Üzerine İncelemeler, İstanbul: Kabalcı.
• DİLÇİN, Cem (2008), “Stilistik Açıdan ‘Öncelemeler’ ve Fuzulî'nin Şiirlerinde ‘Yüklem Öncelemesi’”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 1, 41-94.
• DOĞAN AVERBEK, Güler (2017), Edirneli Nazmî Dîvânı, San Bernardino: CreateSpace Publishing Platform.
• DOĞAN, Muhammet N. (2009), Fuzulî’nin Poetikası, İstanbul: Yelkenli Yay.
• DOĞAN, Muhammet N. (2009), Fatih Divanı ve Şerhi, İstanbul: Yelkenli Yay.
• DOĞAN, Muhammet N. (2010), Fuzûlî Leylâ ve Mecnûn, İstanbul: Yelkenli Yay.
• DURRANT, Will ve Ariel Durrant (1965), The Story of Civilization IX, The Age of Voltaire, New York: Simon and Schuster.
• ERKAL, Abdulkadir (1998), Lâmi‘î Çelebi Ferhâd u Şîrîn (Ferhâdnâme) (İnceleme - Metin) (Tez No. 72778), Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• ERÜNSAL, İsmail E. (1983), The Life and Works of Tâcîzâde Ca‘fer Çelebi, with A Critical Edition of His Dîvân, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yay.
• GENÇ, İlhan (2009), “Necâtî Beğ’in Şiir Diline Kazandırdığı Ritm”, Zavotçu, Gencay (Ed.), I. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu: “Ölümünün 500. Yılında Şair Necâtî Beğ Anısına (s. 91-99), Kocaeli Büyükşehir Belediyesi.
• GÜRGENDERELİ, Müberra (2002), Hasan Ziyâ’î – Hayatı- Eserleri – Sanatı ve Divanı (İnceleme-Metin), Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• İPEKTEN, Haluk ve Günay Kut, Mustafa İsen, Hüseyin Ayan, Turgut Karabey (2017), Sehî – Heşt Bihişt, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• İSEN, Mustafa (1990), Usûlî Divanı, Ankara: Akçağ Yay.
• İSEN, Mustafa (1994), Gelibolulu Mustafâ Âlî, Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı, Ankara: AKM Yay.
• KAPLAN, Fahri (2018), Latîfî Tezkiresi’nde Edebî Eleştiri Terimleri ve Edebiyat Eleştirisi (Tez No. 501882), Doktora Tezi, Muğla: Sıtkı Koçman Üniversitesi.
• KARAGÖZLÜ, Volkan (2015), “Simetri ve Edebiyat: Klasik Türk Edebiyatında Simetrinin Önemi”, Turkish Studies: Prof. Dr. Muhammet Yelten Armağanı, 8, 1479-1502.
• KAZAN NAS, Şevkiye (2011), Celîlî Divanı, Isparta: Fakülte Kitabevi.
• KILIÇ, Filiz (2010), Âşık Çelebi - Meşâ‘irü’ş-Şu‘arâ, İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yay.
• KÖKSAL, M. Fatih (2003), Yenipazarlı Vâlî – Hüsn ü Dil, İnceleme-Tenkitli Metin, İstanbul: Kitabevi Yay.
• KÖKSAL, M. Fatih (2017), Edirneli Nazmî - Mecma‘u’n-Nezâ’ir, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• SEYHAN, Köksal (2002), Livâyî Dîvânı (Metin – İnceleme) (Tez No. 111253), Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• KURNAZ, Cemal (2001), Ümmî Divan Şairleri ve Enverî Divanı, Ankara: MEB Yay.
• KUTLUK, İbrahim (1989), Kınalızâde Hasan Çelebi - Tezkiretü’ş-Şu‘arâ, Ankara: TTK Yay.
• KUTLUK, İbrahim (1997), Beyânî Mustafa Bin Carullah, Tezkiretü’ş-Şu‘arâ, Ankara: TTK Yay.
• KÜÇÜK, Sabahattin (1994), Bâkî Dîvânı, Ankara: TDK Yay.
• MENGİ, Mine (2014), Mesîhî Dîvânı, Ankara: AKM Yay.
• MERMER, Ahmet (2004), Kütahyalı Rahîmî ve Dîvânı, İstanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı.
• ÖZKAT, Mustafa (2005), Kara Fazlî'nin Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânı: İnceleme-Tenkitli Metin (Tez No. 209772), Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• ÖZTÜRK, Furkan (2016), Recâizâde Mahmûd Ekrem - Ta’lîm-i Edebiyât, İstanbul: DBY.
• ÖZTÜRK, Murat (2009), Lami’î Çelebi’nin Veyse vü Ramin Mesnevisi (İnceleme-Metin-Sadeleştirme) (Tez No. 241778), Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• ÖZÜNLÜ, Ünsal (2001), Edebiyatta Dil Kullanımları, İstanbul: Multilingual.
• PİROĞLU, Zehra (1996), Yetîmî (Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânının Tenkidli Metni) (Tez No. 54373), Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi.
• RÜSTEMOĞLU, Riayet (2009), “Necâtî Beğ Divanı’nda Yer Alan Gazellerde Simetri”, Zavotçu, Gencay (Ed.), I. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu: “Ölümünün 500. Yılında Şair Necâtî Beğ Anısına (s. 736-752), Kocaeli Büyükşehir Belediyesi.
• SERTKAYA, Osman F. (1970), “Osmanlı Şairlerinin Çağatayca Şiirleri”, TUDED, 18, 133 - 138.
• SOLMAZ, Süleymân (2005), “Ahdî ve Gülşen-i Şu’arâsı (İnceleme-Metin)”, Ankara: AKM Yay.
• SUNGUR, Necati (1994), Âhî Dîvânı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• SUNGUR, Necati (2006), “Tâcîzâde Cafer Çelebi – Heves-Nâme (İnceleme – Tenkitli Metin)”, Ankara: TDK Yay.
• SEYHAN, Nezihe (2000), Medhî Rahmî Divanı (İnceleme – Transkripsiyonlu Metin) (Tez No. 102227), Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• TARLAN, Ali N, (1992), Hayâlî Divanı, Ankara: Akçağ Yay.
• TARLAN, Ali N, (1997), Necati Beg Divanı, İstanbul: MEB Yay.
• TIĞLI, Fatih (2006), Bursalı Rahmî Çelebi ve Dîvânı (Tez No. 217010), Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• TOLASA, Harun, (2002), Sehî, Latîfî, Âşık Çelebi Tezkîrelerine Göre 16. Yüzyılda Edebiyat Eleştirisi, Ankara: Akçağ Yay.
• TOPÇU, Mümin (1997), Dîvân-ı Rızâyî (Tenkitli Metin) (Tez No. 62378), Yüksek Lisans Tezi, Malatya: İnönü Üniversitesi.
• TULUM, Mertol ve M. Ali Tanyeri (1977), Nev‘î - Divan, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yay.
• ÜZGÖR, Tahir (1990), Türkçe Dîvân Dîbâceleri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• TÜRKYILMAZ, Necla (2018), “Klasik Şiir Üzerine Yapılan Tenkit Terminolojisine Bir Örnek: ‘Rengin’”, Turkish Studies, 28, 1001-1021.
• YAVUZ, Kemal ve Orhan Yavuz (2016), Muhibbî Dîvânı (Bütün Şiirleri), İstanbul: YEK Yay.