Âşık Paşa’nın Garibnâme’de Hikmete Bakışı

Yıl 2022, Cilt: 29 Sayı: 29, 1240 - 1259, 30.12.2022

Leyla Alptekin Sarıoğlu

Öz

Türk-İslam düşüncesini şekillendiren bir kavram olan hikmet, “yargıda bulunmak” manasına gelen “hükm” masdarından bir isim olup “engellemek, alıkoymak, gemlemek; sağlam olmak” anlamlarındaki “ihkâm” masdarıyla anlam ilişkisi içerisindedir. Bu kavram tasavvufta eşyanın hakikatine ulaşmak, varlığın sırrını keşfederek oluş amacını kavramak ve tüm bunlardaki ilahî iradenin rolünü keşfetmek demektir. Kuran-ı Kerim’de hikmete, öğüt, idrak yeteneği, ilim, peygamberlik, Kuran’ın tefsiri, Kuran ilmi ve neticede bizzat Kuran olarak çok geniş çerçevede manalar verilmiştir.
Klasik Türk edebiyatının ilk dönemlerinden sonlarına kadar hikmetli söz söyleme geleneği devam etmiştir. Türk edebiyatının Anadolu sahasında verilen temel eserlerinin en önde geleni, Âşık Paşa’nın (ö. 733/1332) Garibnâme’si şekil ve muhteva bakımından şairin geniş düşünce tarzını, hayata ibretle bakışını, hayal gücünün sınırsızlığını, dikkatini, ilmî titizliği ile nizama verdiği önemi göstermesi yanında hikmet yönünü vermesi açısından da önem taşıyan bir eserdir.
Devrinin ideologlarından ve bilginlerinden olan Âşık Paşa, âlemde gördüğü tüm hadiselere ibret gözüyle bakarak insanlığı hikmet tarafına çekmek isteyen bir şairdir. Bu açıdan bakılırsa bir kâinat kitabı olarak tasarladığı Garibnâme’de hikmetle ilgili çok sayıda bilgi bulunduğunu ifade etmek gerekir.
Garibnâme, pek çok açıdan olduğu gibi hikemî edebiyat açısından da temel eserlerden biridir. Bu çalışmada mezkûr eserde yer alan hikmet tanımları üzerinden hikemî edebiyatın başında yer alan bir isim olan Âşık Paşa’nın hikmete bakışı değerlendirilmeye çalışılmıştır. Çalışmada Garibnâme’den seçilen yüz elli beyit üzerinden analiz yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Âşık Paşa, Garibnâme, Hikmet., Âşık Paşa, Garibnâme, Hikmet.

Kaynakça

• AKAY, Hasan (1991), İslâmî Terimler Sözlüğü, İstanbul: IIC, İslâm Bilgi Merkezi Yay.
• BİRIŞIK, Abdulhamit (2002), “Kur’an”, C. 26, 383-388, Ankara. https://islamansiklopedisi.org.tr/kuran#1 (Erişim Tarihi: 22.08.2022)
• CEBECİOĞLU, Ethem (2009), Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, 5. bs. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yay.
• DEMİREL, Şener (2009), “XVII. Yüzyıl Klasik Türk Şiirinin Anlam Boyutunda Meydana Gelen Üslup Hareketleri: Klasik Üslup-Sebk-i Hindî-Hikemî Tarz-Mahallileşme”, Electronic Turkish Studies, 4(2), 279-306.
• KALIN, İbrahim (2017), “Hoca Ahmed Yesevî, Hüküm ve Hikmet”, Bilig, S. 80, 1-14.https://dergipark.org.tr/tr/pub/bilig/issue/48707/619767 (Erişim Tarihi: 21.08.2022).
• KIRKKILIÇ, H. Ahmet; VARIŞOĞLU, M. Celal (2014), “Nabi’de Hikmet Algısının Tematik Tasnifi”, Nâbî (Sempozyum Bildirileri), Yay. Haz. Ali Bakkal, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli, Haz. Hayrettin Karaman vd., 11. bs., (2015), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• KUTLUER, İlhan, (1998), “Hikmet”, DİA, C. 17, 503-511. İstanbul. (Erişim Tarihi: 25.08.2022)
• MENGİ, Mine, (1991), Divan Şiirinde Hikemî Tarzın Büyük Temsilcisi Nâbî, 2. bs., Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yay.
• Safer Baba (1998), Istılâhât-ı Sofiyye Fî Vatan-ı Asliyye, Tasavvuf Terimleri, Editör: Derya Çakır Baş, İstanbul: Heten Keten Yay.
• ŞİMŞEK, Selami (2017), Tasavvuf Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Litera Yay.
• TOPALOĞLU, Bekir, (1997), “Hakîm”, DİA, C. 15, 181-182, İstanbul. (Erişim Tarihi: 22.08.2022)
• TOPALOĞLU, Bekir (2013), “Velî”, DİA, C. 43, 24-25, İstanbul. (Erişim Tarihi: 25.08.2022)
• TOPALOĞLU, Bekir (2020), “Mü’min”, DİA, C. 31, 556, Ankara. (Erişim Tarihi: 21.07.2022)
• TOSUN, Necdet (2009), “Sır”, DİA, C. 37, 115-116, İstanbul. (Erişim Tarihi: 02.06.2022)
• ULUDAĞ, Süleyman (2000), “İbret”, DİA, C. 21, 367-368, İstanbul. (Erişim Tarihi: 22.08.2022)
• ULUDAĞ, Süleyman (2002), Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Genişletilmiş Yeni Basım, İstanbul: Kabalcı Yay.
• ÜLKEN, Hilmi Ziya (2013), Türk Tefekkürü Tarihi. 6. bs., İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• YAKIT, İsmail (1995), “Mevlana ve Goethe’de Hikmet ve Felsefe”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2, 1-14.http://isamveri.org/pdfdrg/D01535/1995_2/1995_2_YAKITI.pdf (Erişim Tarihi: 21.08.2022)
• YAVUZ, Kemal (2000), Âşık Paşa, Garib-nâme I (I-II)-II (I-II): Tıpkıbasım, Karşılaştırmalı Metin ve Aktarma, İstanbul: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yay.
• YAVUZ, Kemal (2017), “Âşık Paşa”, Bir Ömrün Yazıları-I Edebiyat, 259-267. İstanbul: Nizamiye Akademi.
• YAVUZ, Yusuf Şevki (2000), “İlim”, DİA, C. 22, 108-109, İstanbul. (Erişim Tarihi: 02.07.2022)
• YEKTAR, Osman Nedim (2016), “Hadîs Rivayetleri ve Hz. Peygamber’in Şiire Bakışı”, EKEV Akademi Dergisi, S. 65, 405-432.
• YORULMAZ, Hüseyin (1996), Divan Edebiyatında Nâbî Ekolü-Eski Şiirde Hikemiyat-, İstanbul: Kitabevi Yay.