Hâfız Cemâlî’nin “Silsile-nâme-i Tarîkat-ı Aliyye-i Uşşâkî” Adlı Muvaşşah Manzumesi

Yıl 2021, Cilt: 26 Sayı: 26, 448 - 490, 01.07.2021

Nihat Öztoprak Mustafa Özkat

Öz

Zincir, bağ; soy, sop, sülâle; bir zürriyet veya neslin kesintisiz devamını gösteren şecere” gibi anlamlara gelen “silsile” kelimesi ile “risale, kitap, mektup” anlamındaki “nâme” kelimesinin birleşimiyle oluşan silsile-nâme, hadis ilmi başta olmak üzere dinî ilimlerden hüsn-i hatta, tarikat meşâyihinden hanedanlara varıncaya kadar geniş bir sahada kullanım imkanı bulmuştur. Silsile-nâmeler, neslin veya nakledilen bilgilerin kesintisiz ve bozulmadan devamını göstermesi bakımından önemli bir belge niteliğindedir. Hadis ilmindeki isnad geleneğinden etkilendiği ve tarikatların teşekkül etmeye başladığı XIII. yüzyıldan sonra yazıldığı tahmin edilen tarikat silsileleri de her tarikatın kesintisiz bir şekilde Hz. Peygamber’e bağlandığını gösteren birer delil hüviyetindedir. Tasavvuf kültürü içerisinde manzum, mensur, manzum-mensur olmak üzere üç şekilde kaleme alınmış tarikat silsile-nâmelerinin sayısı oldukça fazladır. Bugüne kadar tespit edilebildiği kadarıyla manzum silsile-nâmelerde kaside ve mesnevi nazım şekillerinin tercih edildiği ve beyit sayılarının da 20 ila 150 arasında değiştiği gözlenmektedir. Bu makaleye konu olan Hâfız Cemâlî Kâsım’ın mesnevi tarzındaki 297 beyitlik Uşşâkî tarikatı silsile-nâmesi de bu türün örneklerindendir. H. 25 Zilhicce 1305 2 Eylül 1888 tarihinde tamamlanmış olan silsile-nâme, gerek hacminin genişliği gerekse kafiyeli sesleri esas alınarak “muvaşşah” akrostiş tarzda düzenlenmiş olmasıyla türün diğer örnekleri arasında dikkat çekmektedir. Sırasıyla “Besmele”, “Fâtiha”, “İhlâs” ve “Sâffât” sûresinin son üç âyetinin harflerinin kafiye olarak seçildiği bu eser, Türk edebiyatında “silsile-nâme” türü yanı sıra “muvaşşah” türü açısından da büyük önem arz etmektedir. Çalışmada söz konusu eserin transkripsiyonlu olarak çevirisi yapılmış; şekil ve muhteva açısından incelenmesinin yanı sıra Türk edebiyatında “silsile-nâme” ve “muvaşşah” türü hakkında da kısa değerlendirmelerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Silsile-nâme, muvaşşah, Uşşâkî silsilesi, Hâfız Cemâlî Kâsım, tasavvuf edebiyatı.

Hafız Cemali’s Muvaşşah Acrostic Poem Named “Silsilename-i Tarikat-ı Aliyye-i Uşşaki”

Öz

Silsilename which is formed by combining the words silsile meaning “chain, bond; lineage, ancestry; a genealogy showing the uninterrupted continuation of a progeny” and name meaning “a treatise, book, letter”, has found the opportunity to be used in a wide area from religious sciences, especially the science of hadith to calligraphy, from the sect sheikh to the dynasties. Silsilenames are important documents in terms of showing the uninterrupted and undistorted continuation of the generation or the transmitted information. Sect silsilenames which were influenced by the tradition of isnad in the science of hadith are thought to be written after the 13th century when the sects started to occur are evidences that show that all sects are connected to the prophet Muhammad without interruption. The number of sect silsilenames written in three forms as verse, prose and verse-prose within the Sufi culture is quite high. As far as it can be determined, it is observed that qasida and masnavi verse forms are preferred in verse silsilenames and the number of couplets varies between 20 and 150. Uşşâkî sect silsilename in the masnavi style that consists of 297 couplets by Cemâlî Hâfız Kâsım which is the subject of this article, is one of the examples of this genre. The silsilename, which was completed on H. 25 Zilhijja 1305 2 September 1888 , draws attention among other examples of the genre, with its large volume and being arranged in the "muvaşşah" acrostic style based on rhyming sounds. This work, in which the letters of the last three verses of the surah "Basmala", "Al-Fatiha", "Al-Ikhlas" and "Saad" are chosen as rhymes, is of great importance in terms of the “silsilename” genre as well as the "muvaşşah" genre in Turkish literature.

Anahtar Kelimeler

Silsilename, muvaşşah, Uşşaki silsile (genealogy), Cemali Hafız Kasım, sufi literature.

Kaynakça

• AKKUŞ, Mehmet 1998 , Abdullah Salâhaddîn-i Uşşâkî Salâhî ’nin Hayatı ve Eserleri, İstanbul: MEB Yay.
• Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi 1986 , Cilt: 1, İstanbul: Ana Yayıncılık.
• AYDIN, Şadi 2004 , "Türk Edebiyatı'nda Farsça Divân ve Divânçeler", Nüsha Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, 15, 32-40.
• AYDIN, Şadi 2019 , “Sultan Veled Divânı’nda Bulunan Muvaşşahlar”, Journal of Awareness, 4/2, 249-266.
• BAYRAM, Sadi Bayram Mart 1977 , “Madalyonlu Silsilenâmeler”, Milli Kültür, Kültür Bakanlığı Yay., 1/3, 69-73.
• BAYRAM, Sadi 2000 , “Vakıflar Genel Müdürlüğünde Bulunan 1682 Tarihli Silsile-nâme”, Silsile-nâme / Genealogical Tree, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü ve Vakıfbank Yay.
• BECKSON, Karl – Arthur GANZ 1995 , Literary Terms: A Dictionary, New York: The Noon Day Press.
• BİTİÇİ, Taxhidin 2001 , Münîri-i Belgrâdî ve Silsiletü’l-Mukarrebîn Adlı Eseri, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi SBE. Temel İslâm Bilimleri ABD. Tasavvuf BD., İstanbul.
• CANIM, Rıdvan 2013 , “Klasik Türk Edebiyatında Menâkıb-nâmeler”, Avrasya Etüdleri, 43, 139-158.
• CANPOLAT, Mustafa 1982 , ‘Ömer Bin Mezîd, Mecmû’atü’n-Nezâ’ir, Ankara: TDK Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi.
• ÇELEBİOĞLU, Âmil 1998 , “Harflere Dair”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul: MEB Yay., 599-606.
• ÇELEBİOĞLU, Âmil ve Yusuf Ziya ÖKSÜZ 1995 , Türk Bilmeceler Hazinesi, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• DEĞİRMENÇAY, Veyis 1998 , Tevşihat, Erzurum: Atatürk Üniversitesi FenEdebiyat Fakültesi Yayınları.
• Derviş Mehmed b. Ramazan ve Musavvir Hüseyin 1968 , Subhatü’l-Ahbâr Haberler Tesbihi , İstanbul: Doğan Kardeş Mat.
• DİLÇİN, Cem 1983 , Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• DONUK, Suat 2020 , “Türk Edebiyatında Silsilenâme ve Seyyid Ahmed Cezbî’nin Câmi‘u’s-Silsile Adlı Silsilenâmesi”, Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 6/1, 16-36.
• Ebû Naṣr İsmail b. Ḥammâd el-Cevherî 1987 , eṣ-Ṣıḥâḥu Tâcu’l-Luġa ve Ṣıḥâḥu’l-ʻArabiyye, thk. Ahmed Abdugafûr ʻAṭṭâr, 4. Baskı, Kahire: Dâru’l-ʻİlm li’l-Melâyîn, Cilt I.
• EFENDİ, İlyas 1994 , İsmail Hakkı Bursevi’nin Kitabu’s-Silsileti’l-Celvetiyye’si, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi SBE. Felsefe ve Din Bilimleri ABD., İslam Felsefesi BD., İstanbul.
• el-Ḳurayşî, Rıza Muhsin 1981 , el-Muvaşşaḥâtu’l-ʻIrâḳiyye Munẕu Neş’etihʻâ ilâ Nihâyeti’l-Ḳarni’t-Tâsiʻa ʻAşer, Irak: Dâru’r-Raşîd li’n-Neşr.
• ERTAYLAN, İsmail H. 1948 , Külliyât-i Dîvân-i Kabûlî, İstanbul Ü. Edebiyat Fak. Yay., İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• GEZİCİ, Nuran 2019 , Menâkıb-ı Sünbüliyye İnceleme-Metin , Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi SBE., Türk Dili ve Edebiyatı ABD., Kocaeli. Halîl b. Ahmed 1408/1988 , Kitâbü’l-ʿAyn, nşr. Mehdî el-Mahzûmî – İbrâhim es-Sâmerrâî , Beyrut, Cilt III.
• Hasan bin Mahmûd-ı Bayatî 1331/1915 , Câm-ı Cem-âyîn İsmiyle Silsile-nâmei Selâtîn-i Osmânî, Nşr. Alî Emîrî , Dersa‘âdet: Kader Matbaası. http://isamveri.org/pdfrisaleosm/R157942.pdf
• Hocazâde Ahmed Hilmi Efendi 1900-1902 , Hadîkatu’l-Evliyâ, Cilt: I-VIII, Bâb-ı ‘Âlî Caddesi 52 Numaralı Matbaa, İstanbul, H. 1318-1320 1900-1902 .
• Hüseyin Kazım Kadri 1943 , Türk Lügatı, Cilt: III, İstanbul.
• İbn Manzur, Ebu’l Fadl Cemaluddin Muhammed b. Mükrim 1968 , Lisânu’l- ‘Arab, Cilt: II, Dâr-u Sadır ve Dâr-u Beyrut.
• KARA, İsmail 1998 , “Silsile”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi Devirler / İsimler / Eserler / Terimler , Cilt: 8, Dergâh Yay., İstanbul, Ekim 1998, s. 17.
• KIRZIOĞLU, Fahrettin 1949 , “Bayatî Hasan b. Mahmud, Câm-ı Cem-âyîn”, Osmanlı Tarihleri, İstanbul, s. 371-403.
• KİREMİTÇİ, Ferdi 2018 , “Menâkıbnâme ve Silsile-nâme Türlerinin Manzum Bir Örneği: Kürkçübaşızâde Ali’nin ‘Silsiletü’n-Nûr’ Adlı Mesnevisi”, ASOS JOURNAL The Journal of Academic Social Science,Yıl: 6, Sayı: 74, Temmuz 2018, s. 137-180.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli 1993 , haz. Ali Özek vd., Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/saffatsuresi-37/ayet-180/kuran-yolu-meali-5 erişim tarihi 20.06.2021
• KUT, Günay 1989 , “Ahmedî”, TDVİA, Cilt: 2, İstanbul, s. 165-167.
• KÜÇÜK, Raşit 2001 , “İsnad”, TDVİA, Cilt: XXIII, İstanbul, s. 154-159. Mehmed Sâmi‘, Esmâr-ı Esrâr, Cemâl Efendi Matbaası, İstanbul, H. 1316/1900.
• MERMER, Ahmet - KESKİN, Neslihan Koç 2005 , Eski Türk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, Akçağ Yay., Ankara.
• Musavvir Hüseyin 2000 , Silsile-nâme / Genealogical Tree, Vakıflar Genel Müdürlüğü ve Vakıfbank Yay., Ankara.
• NİZAM, Betül Sinan 2010 , Kemâl Ahmed Dede’s Verse Narrative Tercüme-i Menâkıb-ı Mevlânâ A Verse Version In The Menâkıbü’l-Ârifîn Tradition =Kemâl Ahmed Dede’nin Tercüme-i Menâkıb-ı Mevlânâ Adlı Mesnevisi Menâkıbü’l-Ârifîn Silsilesinin Manzum Halkası , Cilt: I-II, Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Böl., Cambridge, ABD.
• PAKALIN, M. Zeki Pakalın 1983 , Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB Basımevi, İstanbul.
• ONAY, Ahmet Talât 1996 , Türk Halk Şiirlerinin Şekil ve Nev’i, Haz. Prof. Dr. Cemal Kurnaz Akçağ Yay., Ankara.
• ÖZÇELİK, Tuğba 2018 , Silsile-i Sünbüliyye Metin-İnceleme , Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi SBE. Türk Dili ve Edebiyatı ABD., Kocaeli.
• Tâhirü’l-Mevlevî 1973 , Edebiyat Lügatı, Neşreden: Kemal Edip Kürkçüoğlu , Enderun Kitabevi, İstanbul.
• TARLAN, Ali Nihad 1985 , Fuzûlî Divanı Şerhi – III, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara.
• TAVUKÇU, Orhan Kemal 2016 , “Muvaşşah Akrostiş ”, Kültür Tarihimizde Gizli Diller, Editörler: Emine Gürsoy Naskali-Erdal Şahin , Ka Kitap, İstanbul, s. 257-273.
• TOPAL, Ahmet 2017 , “Deneysel Yönüyle Müselsel Gazel”, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi ERZSOSDE , Sayı: X-II, s. 165-178.
• TOSUN, Necdet 2009 , “Silsile”, TDVİA, Cilt: 37, İstanbul, 2009, s. 206-207.
• USTA, Muhiddin 2006 , Tabibzâde Mehmed Şükrî ve Silsilenâme-i Sûfiyye İsimli Eseri, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi SBE., İlahiyat ABD., Tasavvuf BD., İstanbul.
• YEKBAŞ, Hakan 2012 , “Divan Şairinin Sessiz ve Gizli Anlatımı: Muvaşşah”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume: 7/3, Summer 2012, p. 2649-2700.