İskender Hikâyeleri Geleneğine Dair Bir Değerlendirme: Alexander Romance Türü Eserler ve Nizâmî’nin İskendernâmesi

Yıl 2020, Cilt: 25 Sayı: 25, 389 - 419, 30.12.2020

Melike Gökcan

Öz

I. yüzyıldan itibaren oluşmaya başlayan “İskender” anlatıları içinde en önemlisi, temelinde, İskender’in seferlerine iştirak eden Callisthenes’e ait, orijinali kayıp bir metin olduğuna inanılan, bu sebeple de “Pseudo-Callisthenes” Sözde- Callisthenes diye adlandırılan ve Grek, Latin, Süryani, Ermeni, Etyopya, Pehlevi, İbrani dillerinde varyantları olan bir hikâyedir. Söz konusu hikâye Geç Antik Çağ’dan Orta Çağ’a gelindiğinde “Alexander Romance” adlı türün doğmasına vesile olur. Pek çok Avrupa dilinde de yazılan romansların coğrafyalar ve kültürlerarası seyahati, Doğu edebiyatlarına geldiğinde farklı bir hüviyet kazanır. “Alexander Romance”ın İbrani, Ermeni ve Süryani versiyonları V.-VII. yüzyıllarda oluşmuş erken dönem eserlerdir. XI. yüzyıla gelindiğinde Firdevsî, Doğu edebiyatında bu konuyu ilk kez bir bütün olarak hikâyeleştirmiştir. Ancak hikâye, konuyu müstakil ve oldukça hacimli bir mesneviyle ilk kez ele alan Nizâmî’nin eseriyle çok daha farklı bir vadiye ulaşır. Artık o, olağanüstü destan kahramanı değil, nübüvvet ve velayet mertebesine yükselmiş, Allah tarafından seçilmiş bir kuldur. Nizâmî’nin mesnevisi büyük evrensel anlatının bir halkasıdır. Yunan, Ermeni, Süryani kaynaklarından haberdar olduğu kendi beyanından anlaşılmaktadır. Bununla beraber, kendinden önce çizilen yolu aynen izlemekten kaçındığı görülür. Nizâmî’nin metni başka dillerde yazılmış eski hikâyelere göndermeler yaparken, Doğu dillerine taşınan bilgileri de eleştirel bakışla değerlendirmeye alır. Bu yönleriyle Nizamî’nin eseri, hikâyenin kültürlerarası dolaşımında önemli bir dönüm noktasıdır. Bu çalışmada “Alexander Romance” ve Nizâmî’nin “İskendernâme”si karşılaştırmalı olarak ele alınırken hikâyenin kültürel dokusunu oluşturan edebî, felsefî, destanî, dinî, mitolojik unsurlara özel bir önem atfedilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Alexander Romance, Pseudo-Callisthenes, Şerefnâme, İkbalnâme

An Evaluation Regarding the Tradition of Alexander Stories: Alexander Romance Kind Works and Nizami's İskendername

Öz

The most important narration among Canonical Alexander narrations is an originally lost narration that has Greek, Latin, Assyrian, Armenian, Ethiopian, Hebrew variants. This narration is called Pseudo-Callisthenes because it belonged to Callisthenes who joined the campaigns of Alexander. During the transition period between late Antique century and Middle Age, this story led to the creation of “Alexander Romance”. Inter-geographical and historical journey of the Romances which were written in many European language gained a different identity when it reached to Eastern literature. Hebrew, Armenian and Assyrian variants of “Alexander Romance” are works of early period that were created 5th, 6th centuries. By the 11th century, Firedevsi had handled this subject for the first time in Eastern literature. However, this work reached an entirely different level through Nizâmî’s Mesnevi which is quite exclusive and sizeable. From this point on, Alexander was not an extraordinary hero but a subject chosen by Allah for prophethood. It is understood from Nizâmî’s own declarations that he was aware of Greek, Armenian and Assyrian sources. However, it is obvious that he did not follow that prior path. Nizâmî’s text is an important cornerstone in inter-cultural circulation of the story. In this work, Alexander Romance and Nizâmî’s İskendername are analyzed in a comparative sense. The literary, philosophical, religious, mythological, epic elements that constitutes the cultural texture of the work is specially emphasized.

Anahtar Kelimeler

Alexander Romance, Pseudo-Callisthenes, Şerefnâme, İkbalnâme

Kaynakça

• AKDOĞAN, Y. 2012 , Ahmedî İskendernâme, Ankara:Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ARSLAN, Ahmet 2006 , İlkçağ Felsefe Tarihi, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• AVCI, İ. 2019 Aristo'nun İskender'e Nasihatleri ve İskendernâmelere Yansımaları, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Ahmedî Sempozyumu Bildirileri.
• AVCI, İ. 2013 , Türk Edebiyatında İskendernâmeler ve Ahmed-i Rıdvan'ın İskendernâme'si, B. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı.
• AYÇİÇEĞİ, B. 2018 , Behiştî Ahmed’in İskender-nâme’si İnceleme- Metin , Kültür ve Turizm Bakanlığı. Web site: http//ekitap. kulturturizm. gov. tr E.T.20.11, 2020 .
• AYIK, Hasan 2005 , Felsefi Kavramların Oluşmasında Farabî’nin Rolü, Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1–2, cilt: IV, sayı: 7-8, s. 77-94.
• AYDINLI, O. 2007 , Süryani Bilginlerin Çeviri Faaliyeti ve Mu’tezilî Düşünceye Etkisi, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6 11 , 7- 33.
• BAYRAKDAR, Mehmet 1997 , İslam Felsefesine Giriş, Ankara: TDV Yayınları.
• BERG, B. 1973 , An Early Source of the Alexander Romance. Greek, Roman, and Byzantine Studies, 14 4 , 381-387.
• BROWN, T. S. 1949 , Callisthenes and Alexander, The American Journal of Philology, 70 3 , 225-248.
• BUDGE, E. A. W. 1889 , The History of Alexander The Great, Being The Syriac Version of The Pseudo-Callisthenes, The London University Press.
• CEVİZCİ, A. 2010 , Felsefe Tarihi: Thales’ten Baudrillard’a 2. Basım . İstanbul: Say Yayınları.
• COPLESTON, F. 1990 , Felsefe Tarihi: Yunan ve Roma Felsefesi 1. Cilt . Çev: A. Yardımlı İstanbul: İdea Yayınları.
• DİODORUS Siculus 1963 , Library of History, Volume VIII: Books 16.66-17. Translated by C. Bradford Welles, Harvard University Press, Cambridge, MA.
• DOUFIKAR-AERTS Faustına C.W. 2012 , King Midas’ Ears On Alexander’s Head: In Search Of The Afro-Asiatic Alexander Cycle 61- 81.The Alexander Romance İn Persia And The East, Barkhuıs Publıshıng &Groningen University Library.
• ERBSE, H. 2010 . Xenophon’s Anabasis. Oxford Readings in Classıcal Studies, 476.
• ERHAT, Azra 1996 , Mitoloji Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• FREEMAN, C. 2003 , Mısır, Yunan ve Roma, Çev. Suat Kemal Angı, Ankara: Dost Kitabevi.
• HAMMOND, N. G. L. 1993 . Sources for Alexander the Great: An Analysis of Plutarch's' Life'and Arrian's' Anabasis Alexandrou'. Cambridge University Press.
• HAMİLTON, J. R. 1973 , Alexander the Great . University of Pittsburgh Press.
• GOLDSTEİN, J. A. 1993, January . Alexander and The Jews. In Proceedings of the American Academy for Jewish Research Vol. 59, pp. 59-101 . American Academy for Jewish Research.
• KAYA, MAHMUT 2000 Büyük İskender, TDV. İslam Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/iskender#1
• KAZİS, İsrail 1962 .The Book of the Gests of Alexander of Macedon Safer Toledot Alexandros ha- Makdoni . Cambridge MA. The Mediaevel Academy of America.
• KUT, Günay 2012 , Acaibü’l-Mahlukat ve Garayibü’l-Mevcudat, İstanbul: Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı.
• MARZOLPH, U. 2012 , The Creative Reception Of The Alexander Romance İn Iran. Foundational Texts Of World Literature, 69-83.
• NETTON, I. R. 2012 , The Alexander Romance in Persia and the East, Barkhuis.
• PETERS, F. E. 1968 , Aristotle and The Arabs: The Aristotelian Tradition in Islam , New York University Press.
• PLUTARKHOS 2007 , Paralel Yaşamlar, İskender ve Caesar, Çev. Furkan Akderin İstanbul: Alfa Yayınları.
• RİTTER, Hellmut 2011 , Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi, İstanbul, Ayrıntı Yayınları
• ROMM, J. Ed. . 2005 . Alexander the Great: Selections from Arrian, Diodorus, Plutarch, and Quintus Curtius, Hackett Publishing.
• RUFUS, Q. Curtius 2005 , The History of Alexander. Penguin UK.
• RUSSELL, Bertrand 2012 , Batı Felsefesi Tarihi Çev.Ahmet Fethi . İstanbul: Alfa Yayınları.
• STONEMAN, Richard 2019 . The Greek Experience of India: From Alexander to the Indo-Greeks, Princeton University Press, Princeton-Oxford.
• STONEMAN, R. 1991 . The Greek Alexander Romance. Penguin UK.
• STRABON 2000 , Geographika /Coğrafya XII-XIII-XIV çev. A. Pekman İstanbul.
• ŞAİK,A.,M. Guluzade 2019 . Nizâmî Gencevî İskendernâme: Şerefnâme İkbalnâme, İstanbul: Zengin Yayıncılık, sf. 382-389.
• TEZ, Zeki 2008 . Mitolojinin Kültürel Tarihi, İstanbul: Doruk Yayınları.
• THOM, J. C. 2014 . Cosmic Order and Divine Power: Pseudo-Aristotle, On the Cosmos. Mohr Siebeck.
• WOLLOHOJİAN, A. M. 1969 .The Romance of Alexander the Great by Pseudo- Callisthenes. New York: Columbia University Press.
• WALZER, R. 1957 . Al-Fārābī's Theory of Prophecy and Divination. The Journal of Hellenic Studies, 77 1 , 142-148.
• WEİNBERG, B. 1953 . From Aristotle to Pseudo-Aristotle. Comparative Literature, 5 2 , 97-10.
• YILDIRIM, Nimet 2015 İskendernâme, İstanbul: Kabalcı Yay.
• YILDIRIM, N. 2011 . Ardavirafname. İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• ZUWİYYA 2011 . David Zuwiyya ed. A Companion to Alexander Literature in the Middle Ages, Brill, Leiden