Arzuhâli Edebî Bahçeye Gizlemek: Nâbî’nin Gülşen-i Devlet’i Üzerine

Yıl 2022, Cilt: 28 Sayı: 28, 316 - 352, 31.12.2022

Neslihan İlknur Koç Keskin

Öz

Hikemî üslubun Türk edebiyatındaki en önemli temsilcisi olan Nâbî, XVII. yüzyılda yaşamıştır. Divan, Farsça Divançe, Fetihnâme-i Kamaniçe, Hayriyye, Hayrâbâd, Münşe’ât, Sûrnâme, Tercüme-i Hadîs-i Erba’în, Tuhfetü’l-Harameyn ve Zeyl-i Siyer-i Veysî adlı eserleri olan usta şair, hem yaşadığı yüzyılda hem de sonrasında birçok divan şairini etkilemiştir. Bu etkilenme sadece hikemî üslup yönüyle değil eserleri vasıtasıyla da olmuştur. Bu makalede şairin, akademik çalışmalarda ayrıntılı incelenmeyen ve Türkçe Divan’ı içinde yer alan Mesnevî El-Müsemmâ Bi-Gülşen-i Devlet Bâ-Istılâh-ı Dîvân-ı Hümâyun adlı 182 beyitten oluşmuş manzum arzuhâli incelenmiştir. Klasik Türk edebiyatı terimi olarak arzuhâl; şairin bir devlet adamına maddi ve manevi durumu arz ettiği, taleplerini sıraladığı ve şikâyetlerini dile getirdiği manzume olarak tanımlanmıştır. Klasik Türk şiirinde mesnevi nazım şekliyle yazılmış 59 arzuhâl tespit edilmiştir. Bunların 13’ü, üçü Nâbî’nin olmak üzere, XVII. yüzyılda yazılmıştır. Makalenin konusu olan şairin üçüncü arzuhâli, kısa adıyla Gülşen-i Devlet, arzuhâller içinde hem tertip özellikleri hem de başlığında da belirtildiği üzere Dîvân-ı Hümâyun ıstılahlarının edebî bahçe tasavvuru içinde kullanılması bakımından orijinallik gösterir. Makalenin girişinde, tarihî ve edebî bağlamıyla arzuhâle değinilmiş, Nâbî’nin ilk iki arzuhâli üzerinde durulmuştur. Devamında Gülşen-i Devlet’in şekil özellikleri incelenmiş ve nasıl kurgulandığı açıklanmıştır. Sonrasında Mesnevi’de adı geçen Dîvân-ı Hümâyun ıstılahları hakkında alfabetik sıralama ile bilgiler verilerek beyitlerde unsurların nasıl kullanıldığı açıklanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Nâbî, Gülşen-i Devlet, arzuhâl, Dîvân-ı Hümâyûn, bahçe kültürü

Hiding The Petition in The Literary Garden: On Nabi’s Gulsen-i Devlet

Öz

Nabi, who was the most important representative in Turkish literature of the hikemi genre, lived in the eighteenth century. The expert poet who had works titled Divan, Farsça Divançe, Fetihname-i Kamaniçe, Hayriyye, Hayrabad, Münşe’at, Surname, Tercüme-i Hadis-i Erba’in, Tuhfetü’l-Harameyn and Zeyl-i Siyer-i Veysi, influenced many classical school poets, both in the century he lived and later. This influence was not only from the aspect of the hikemi genre, but it was also through his works. This article studied in detail the arzuhâl petition written in verse titled Mesnevî El-Müsemmâ Bi-Gülşen-i Devlet Bâ-Istılâh-ı Dîvân-ı Hümâyun composed of 182 couplets included in the Turkish Divan poet’s collected poems arranged alphabetically and that has not been examined in detail in academic studies. Petition, the term of classical Turkish literature, was defined as written in verse by a poet that presented the material and spiritual situation of a statesman, which listed his demands and that expressed his complaints. Fifty-nine petitions were determined written in the mesnevi poem made up of rhymed couplets, each couplet being of a different rhyme genre in classical Turkish poetry. Of these, 13 were written in the eighteenth century, with three by Nabi. The third petition of the poet, which is the subject of the article, is the Gülsen-i Devlet, with its brief name, and displays originality within the petitions, both for arrangement attributes and from the aspect of using the literary garden concept of the Dîvân-ı Hümâyun Imperial Chancery of State expressions and also stated in its title. The introduction of the article mentioned the petition in the historical and literary context and dwelled upon Nabi’s first two petitions.

Anahtar Kelimeler

Nabi, Gulsen-i Devlet, arzuhal, Divan-ı Humayun, garden culture

Kaynakça

• AFYONCU, Erhan 1994 , “Defterhâne”, İslâm Ansiklopedisi, IX. Cilt , İstanbul: TDV Yayınları.
• AFYONCU, Erhan 2004 , “Mevâcib” İslâm Ansiklopedisi, XXIX. Cilt , İstanbul: TDV Yayınları.
• AFYONCU, Erhan 2009 , “Sipâhî”, İslâm Ansiklopedisi, XXXVII. Cilt , İstanbul: TDV Yayınları.
• AFYONCU, Erhan 2013 , “Zeâmet”, İslâm Ansiklopedisi, XLIV. Cilt , İstanbul: TDV Yayınları.
• AHISHALI, Recep 2010 , “Tahvil”, İslâm Ansiklopedisi, XXXIX. Cilt , İstanbul: TDV Yayınları.
• AHISHALI, Recep 2011 , “Terakkî”, İslâm Ansiklopedisi, XL. Cilt , İstanbul: TDV Yayınları.
• ARSLANBOĞA, Kadir 2015 . “Hatice Sultan Turhan Evkafı’nın H. 1111- 12/1112-13 M. 1700-1701/1701-1702 Tarihli Muhasebe Bilançoları, The Journal of Academic Social Science Studies, Sayı 32 Kış III, 225-247.
• BATİSLAM, H. Dilek 2008 , “Divanlardaki Manzum ‘Arz-ı Hâller”, Turkish Studies, 3/1 Kış, 209-218.
• BİLKAN, Ali Fuat 1993 , Nâbî’nin Türkçe Divanı Karşılaştırmalı Metin , Ankara: Akçağ Yayınları.
• ÇETİN, Atilla 1994 , “Derkenâr”, İslâm Ansiklopedisi, IX. Cilt , İstanbul: TDV Yayınları.
• GARDİN, Nanon –Robert Olorenshaw – Jean Gardin- Olivier Klein 2014 , Larousse Semboller Sözlüğü, Çev. Beyza Akşit , İstanbul: Bilge Yayınları.
• GENÇ, Mehmet 2000 , “İltizam”, İslâm Ansiklopedisi, XXII. Cilt , İstanbul: TDV Yayınları.
• İNALCIK, Halil 1993 , “Cizye”, İslâm Ansiklopedisi, VIII. Cilt , İstanbul: TDV Yayınları.
• İNALCIK, Halil 1988 , “Şikâyet Hakkı: Arz-ı Hâl ve Arz-ı Mahzarlar”, Osmanlı Araştırmaları, VII-VIII, s. 33-54.
• İNALCIK, Halil 2012 , “Tîmar”, İslâm Ansiklopedisi, XLI. Cilt , İstanbul: TDV Yayınları.
• İNALCIK, Halil 2013 , “Cizye”, İslâm Ansiklopedisi, VIII. Cilt , İstanbul: TDV Yayınları.
• İPŞİRLİ, Mehmet 1991 , “Arzuhal”, İslâm Ansiklopedisi, III. Cilt
• İPŞİRLİ, Mehmet 2001 , “Kalemiye”, İslâm Ansiklopedisi, XXIV. Cilt
• İPŞİRLİ, Mehmet 2008 , “Sah”, İslâm Ansiklopedisi, XXXV. Cilt , İstanbul: TDV Yayınları.
• KORKMAZ, Ferhat 2016 . “Ziya Paşa’nın Arz-ı Hâl’i Üzerine Bir Değerlendirme”, Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi, 2/4, s. 53-65.
• KÜÇÜKKALAY, A. Mesud ve Ali Çelikkaya 2002 , “Osmanlı Vergi Sistemi ve Bir Vergi Tahsil Yöntemi Olarak İltizam”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, X. Cilt , Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 878–892.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S. 2007 , “Pençe”, İslâm Ansiklopedisi, XXXIV. Cilt , İstanbul: TDV Yayınları.
• MENGİ, Mine 1991 . “On Yedinci Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Toplumunun Genel Görünüşü ve Nâbî’nin Şiirine Yansıması”, Divan Şiirinde Hikemî Tarzın Büyük Temsilcisi Nâbî, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• OĞUZ, Mustafa ve Ahmet Akgündüz 1998 , “Hüccet”, İslâm Ansiklopedisi, XVIII. Cilt , İstanbul: TDV Yayınları.
• ÖRS, Hüseyin ve Uğur Öztürk 2021 , “Masûmiyeti İspatlamak: Tırhale Kadısı Molla Mehmed Masûm’a Görevinin İade Edilmesi İçin Yazılan Ulemâ Arzuhalleri”, İslam Tetkikleri Dergisi, 11/2, s. 773- 828.
• ÖZ, Mehmet 2010 , “Tahrir”, İslâm Ansiklopedisi, XXXIX. Cilt , İstanbul: TDV Yayınları.
• ÖZCAN, Abdülkadir 2013 , “Gedikli”, İslâm Ansiklopedisi, XIII. Cilt , İstanbul: TDV Yayınları.
• PAKALIN, Mehmet Zeki 1983 , “Cizye”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I. Cilt , İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• PAKALIN, Mehmet Zeki 1983 , “Muharrir”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II. Cilt , İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• PAMUK, Şevket 2003 , 100 Soruda Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914, İstanbul: K Kitaplığı.
• SARICAOĞLU, Fikret 2008 , “Rûznâme”, İslâm Ansiklopedisi, XXXV. Cilt
• SARIYILDIZ, Gülden 2019 , “Kâğıt emini”, İslâm Ansiklopedisi, Ek- II. Cilt
• ŞENSOY, Fatma 2014 , “Muhasebe Defterlerinden Vakıfların Çok Yönlü Boyutlarını İzlemek- Bir Örnek XVIII. yy.”, Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, Sayı 7 , 200-247.
• ŞIK, Zafer 2020 , Osmanlı Arşivlerinde Tezkire, Konya.
• TABAKOĞLU, Ahmet 2007 , “Resim”, İslâm Ansiklopedisi, XXXIV. Cilt , İstanbul: TDV Yayınları.
• TAŞKIN, Gülşah 2013 , “On Altıncı Yüzyıla Ait Otobiyografik Bir Eser: Arz- ı Hâl ü Sergüzeşt-i Gilânî”, Turkish Studies, 8/4, s. 1339-1350.
• UZ, Özkan ve Enes Yıldız 2019 , “Muhyî’nin Elifnâme Tarzıyla Yazdığı Arzıhâl’i”, Turkish Studies, 14/3, s. 1587-1601.
• YALÇINKAYA, Mehmet Âkif 2019 , “Sa’dî’nin Manzum Bir Arz-ı Hâl’i”, Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 8/20, s. 151-157.
• YENİÇERİ, Celal 1991 , “Bâc”, İslâm Ansiklopedisi, IV. Cilt , İstanbul: TDV Yayınları.
• YILDIZ, Enes 2019a , “Küçük Mesnevilerle Yazılan ‘Arz-ı Hâller”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, II. Cilt 2, 988-1035.
• YILDIZ, Enes 2019b , Divanlarda Küçük Mesneviler, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Adana.