Züleyhâ’nın Sarayı: Yûsuf ile Züleyhâ Mesnevilerindeki Yedi Odalı Sarayın Kökeni Üzerine

Yıl 2022, Cilt: 28 Sayı: 28, 353 - 391, 31.12.2022

Ozan Kolbaş

Öz

Klasik Osmanlı edebiyatı dâhilinde yazılmış Yûsuf ile Züleyhâ mesnevilerindeki Züleyhâ’nın yaptırdığı saray, karakterlerin değişimi ve dönüşümü ile hikâyenin seyri açısından önemli bir dönüm noktasıdır. Bu saray şimdiye kadar yapılan çalışmalarda ayrıntılarıyla incelenmemiş, şairlerin bu saraya dair benzetmeleri üzerinde kısaca durulmuştur. Bu makalede Züleyhâ’nın sarayının on üçüncü yüzyıl ile on sekizinci yüzyıl arasında yazılmış Yûsuf ile Züleyhâ mesnevilerinde şairler tarafından ne şekilde tasvir edildiği ayrıntılarıyla incelenmiş ve sarayla bağlantılı olarak yer verilen motiflerin mitolojik kökenleri araştırılmıştır. Sarayın yüzyıllar içerisinde mesnevilerde nasıl bir dönüşüme uğradığı, bu dönüşüme vesile olan unsurların neler olduğu araştırılmış ve şairlerin bu motiflere yer verme nedenleri sorgulanmıştır. On üçüncü ve on dördüncü yüzyıllarda yazılan mesnevilerde şairlerin ağırlıklı olarak cennet tasavvuruna ve saraydaki mitolojik özellikler gösteren kozmik ağaca odaklandıkları görülür. Bununla birlikte saray tasviri on beşinci yüzyıldan sonra değişime uğrayarak felek tasavvuru üzerinden ele alınır. Ancak bu tasavvurun yanında tüm mesnevilerde ortak olarak bulunan benzer motiflere yer verilmeye devam edilir. Bu değişimde Hz. Yûsuf’un mitolojik özelliklere büründürülmüş, bitki ve güneş tanrılarıyla örtüşen kimliği önemli bir etkendir. Ayrıca Züleyhâ’nın kimliği de Tevrat anlatısına kadar geri giden ve Tevrat’ta Hz. Yûsuf’un eşi olduğu söylenen Asenat adlı kadınla bağlantılı olmalıdır. Apokrif Yahudi metinlerinde çeşitlenen Asenat’a dair anlatı ve bu anlatılardaki Asenat’ın kulesi, muhtemelen Züleyhâ’nın sarayına dair ayrıntıların çeşitlendirilmesinde etkili olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Yûsuf, Züleyhâ, Züleyhâ’nın Sarayı, Kozmik Ağaç, Tevrat, Mitoloji

Zulaykha’s Palace: On the Origin of the Seven- Room Palace in the Yusuf and Zulaykha Mathnawis

Öz

The palace built by Zulaykhâ in Yûsuf and Zulaykhâ mathnawis written within the scope of classical Ottoman literature is an important turning point in terms of the change of the characters and the course of the story. This palace has not been examined in detail in the studies carried out so far, briefly, it has been focused on what the poets likened this palace to. In this article, how Zulaykhâ’s palace was depicted by the poets in Yûsuf and Zulaykhâ mathnawis written between the thirteenth and eighteenth centuries was examined in detail and the mythological origins of the motifs included in connection with the palace were investigated. In what way the palace undergo a change in mathnawis over the centuries, the factors that contributed to this change were examined and the reasons for the poets to include these motifs were questioned. In the mathnawi written in the thirteenth and fourteenth centuries, it is seen that the poets mainly focused on the idea of heaven and the cosmic tree in the palace, which has mythological features. However, the depiction of the palace has changed after the fifteenth century and is handled through the concept of skies. However, in addition to this imagination, similar motifs that are common to all mathnawis continue to be used. In this change, Yûsuf’s identity, which was wrapped in mythological features and resembled plant and sun gods, is an important factor. In addition, Zulaykhâ’s identity must be related to the woman named Asenath, who dates back to the Torah narrative and is said to be Yûsuf’s wife. The narratives of Asenath, which varied in the apocryphal Jewish texts, and the tower of Asenath in these narratives were probably effective in diversifying the details of Zulaykhâ’s palace.

Anahtar Kelimeler

Yûsuf, Zulaykha, Zulaykha’s Palace, Cosmic Tree, Torah, Mythology

Kaynakça

• AKTAŞ, Hasan 2006 , Abdurrahman Gubârî, Yûsuf u Züleyhâ İnceleme - Metin , Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler
• ALBRIGHT, William F. 1918 , “Historical and Mythical Elements in the Story of Joseph”, The Journal of Biblical Literature, 37, 111.
• ALPAY TEKİN, Gönül 2020a , “Nevâî ve Ahmed Paşa’nın Şiirlerinde Servi- Akarsu-Sevgili-Bahçe Motifi ve Bu Motifin Arketipi”, Sîmurg’un Kanadı, 1. Baskı, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• ALPAY TEKİN, Gönül 2020b , “Eski Türk Edebiyatında Ağaç Motifi ve Sembolizmi”, Sîmurg’un Kanadı, 1. Baskı, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• ALPAY TEKİN, Gönül 2020c , “Yakın Doğu Mitolojisinde İki Ağaç: Hayat Ağacı ve Yasaklanan Bilgi Ağacı”, Sîmurg’un Kanadı, 1. Baskı, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• AND, Metin 2012 , Minyatürlerle Osmanlı-İslâm Mitologyası, 4. Baskı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• APTOWITZER, V. 1924 , “Asenath, The Wife of Joseph a Haggadic Literary- Historical Study”, Hebrew Union College Annual, Vol. 1., 239-306.
• AY, Halil 2015 , Şerîf’in Kıssa-i Yûsuf Mesnevîsi, Yüksek Lisans Tezi, Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• BAL, Mieke 2020 , Yusuf Nasıl Sevilir Kitab-ı Mukaddes’ten Thomas Mann’a Hikâyenin Belleği , çev. Gülden Güllü, 1. Baskı, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• BROOKS, E. W. 1918 , Joseph and Asenath – The Confession and Prayer of Asenath Daughter of Pentephres the Priest, London: Society for Promoting Christian Knowledge, New York: The Macmillan Co.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed 1979 Haz. , Yahyâ Bey, Yûsuf ve Zelîhâ Tenkidli Basım , 1. Baskı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• CİN, Ali 2004 , Ali, Kıssa-i Yûsuf H. 630/M.1233 İnceleme - Metin - Dizin , Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DEMİR, Recep 2006 , Hatâyî-i Tebrizî ve Mollâ Câmî’nin Yûsuf u Züleyhâ Mesnevîleri Üzerinde Karşılaştırmalı Bir İnceleme İnceleme - Metin , Doktora Tezi, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DEMİRCİ, Ümit Özgür ve Şenol Korkmaz 2008 Haz. , Şeyyâd Hamza, Yūsuf u Zelīḫā Destān-ı Yūsuf ʿAleyhi’s-selām ve haẕā aḥsenü’l-ḳaṣaṣi’l- mübārek , 1. Baskı, İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• DEMİREL, Mustafa 2004 Haz. , Kemâl Paşa-zâde Şemse’d-dīn Aḥmed Bin Süleymān , Yūsuf u Zelīḫā, Sources of Oriental Languages and Literatures 64, Cambridge, Mass.: Harvard University.
• DENİZ, Rasim 1998 , Haliloğlu Ali’nin Yûsuf ve Zelîhâ Kıssası, Doktora Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DİLÇİN, Dehri 1946 Haz. , Şeyyad Hamza, Yusuf ve Zeliha, 1. Baskı, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları, Klişecilik ve Matbaacılık T. A. Ş.
• FRYE, Northrop 2006 , Büyük Şifre: Kitab-ı Mukaddes ve Batı Edebiyatı, çev. Selma Aygül Baş, İstanbul: İz Yayıncılık.
• FRYE, Northrop 2008 , Kudretli Kelimeler: Kitab-ı Mukaddes ve Batı Edebiyatı Üzerine İkinci Bir İnceleme, çev. Selma Aygül Baş, İstanbul: İz Yayıncılık.
• Gılgamış Destanı 2016 , çev. Sait Maden, 2. Baskı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• GÖKCAN TÜRKDOĞAN, Melike 2011 , Klasik Türk Edebiyatında Yusuf u Züleyha Mesnevileri Üzerine Mukayeseli Bir Çalışma, Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, [e-Kitap].
• GÖKCAN, Melike 2015 Haz. , Ziyai Yusuf Yusuf Can , Yusuf ile Züleyha Mesnevisi, 1. Baskı, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• GRAVES, Robert ve Raphael Patai 2013 , İbrani Mitleri Tekvin - Yaratılış Kitabı, çev. Uğur Akpur, 2. Baskı, İstanbul: Say Yayınları.
• HARMANCI, M. Esat ve Gülçin Tanrıbuyurdu 2012 Haz. , Çâkerî, Yûsuf u Züleyhâ, The Most Beautiful Love Story of the East, 2. c., Sources of Oriental Languages and Literatures 107, Cambridge, Mass.: Harvard University.
• HİSAMOV, Nurmuhammet 2014 , Kul Ali ve Türkçe Yusufnâme XIII-XV. Yüzyıl Türk Edebiyatında Yusuf u Züleyhalar , Aktaranlar: Paşa Yavuzarslan, Bülent Bayram, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• JUNG, Carl Gustav 2015 , Dört Arketip, çev. Zehra Aksu Yılmazer, 5. Baskı, İstanbul: Metis Yayınları.
• KARAHAN, Leylâ 1985 , Erzurumlu Mustafa Darîr, Kıssa-i Yûsuf Yûsuf u Züleyhâ , Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler
• KARAKAYA, Burcu 2012 , Garîb’in Yûsuf u Züleyhâ’sı İnceleme - Tenkitli Metin - Dizin , Yüksek Lisans Tezi, Kırşehir: Ahi Evran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KAŞKAYA, Mehtap 2004 , Yūsuf u Zelīḫā, Yüksek Lisans Tezi, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KAYIK, Salih 2007 , Tebrizli Ahmedî Yūsuf u Zelīḥā 1b-35b İnceleme – Metin - Dizin , Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Kitâbı Mukaddes 2010 , Kitabı Mukaddes Şirketi, İstanbul: Ohan Matbaacılık.
• KOLBAŞ, Ozan 2018 , “Güneşin Atları [Divan Şiirindeki Meşhur Atların Kökeni Üzerine Bir Deneme]”, Journal of Turkish Studies – Festschrift in Honor of Doğan Hızlan, 50. c., 299-318.
• KÖKTEKİN, Kâzım 1995 , Süle Fakih’in Yusuf ve Zelihası İnceleme - Metin - Dizin , 1. c., Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• MUḤAMMED İBN ʿABD ALLĀH AL-KİSĀʾĪ 1978 , The Tales of the Prophets of al-Kisâ’î, Translated by W. M. Thackton Jr, Boston: Twayne Publishers.
• ÖZTÜRK, Mustafa 2014 , Kur’an-ı Kerim Meali Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri , 1. Baskı, Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• ÖZTÜRK, Zehra 2001 , Hamduʾllāh Ḥamdī’s Meśnevī Yūsuf ve Zelīḫā, 2. c., Sources of Oriental Languages and Literatures 49, Cambridge, Mass.: Harvard University.
• SARIKAYA, Bekir 2019 Haz. , Tercüme-i Acâ’ibü’l-Mahlûkât İnceleme - Metin - Dizin , 1. Baskı, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• SCHIMMEL, Annemarie 1998 , Sayıların Gizemi, çev. Mustafa Küpüşoğlu, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• SIR KÂTİBİ 2013 , Gılgamış Destanı -Ölmek İstemeyen Büyük İnsan-, Akadcadan Çeviren ve Açıklayan: Jean Bottéro, Fransızcadan Çeviren: Orhan Suda, 5. Baskı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ 2017 , Osmanlı Şiiri Kılavuzu, 2. c., 1. Baskı, İstanbul: Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• TARLAN, Ali Nihat 2003 Çev. , Nureddin Abdurrahman İbni Ahmed-i Câmî, The Fifth Throne: Yûsuf ve Züleyha, haz. Günay Kut, Sources of Oriental Languages and Literatures 55, Cambridge, Mass.: Harvard University.
• UĞUR, Abdullah 2019 , Yazıcıoğlu Aḥmed Bīcān and His Envārü’l-ʿĀşıḳīn Introduction and Critical Edition , Part II, Sources of Oriental Languages and Literatures 141, Cambridge, Mass.: Harvard University.
• ÜST, Sibel 2007 , “Nahîfî’nin Yūsuf u Zelīhā Mesnevisi”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish, 2/4, Fall 2007, 823-957.
• WENSINCK, A. J. 1921 , Tree and Bird as Cosmological Symbols in Western Asia, Brill, Leiden, Johannes Müller-Amsterdam: Brill.
• WIDENGREN, Geo 1951 , The King and the Tree of Life in Ancient Near Eastern Religion King and Saviour IV , Uppsala: Uppsala Universitets Arsskrift.
• YAMAUCHI, Edwin M. 1965 , “Tammuz and the Bible”, Journal of Biblical Literature, Vol. 84, No. 3, 283-290.
• YAPICI, Ali İhsan 2006 , Ahmedî’nin Yusuf u Züleyhâ’sı, Yüksek Lisans Tezi, Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• YAZAR, Sadık 2018 , “Yeni Bir Nüshayla Değişen Fotoğraf: Yûsuf-ı Meddâh’ın ö. XIV. yy Kıssa-i Yûsuf’u ya da Erzurumlu Darîr Kıssa-i Yûsuf Adlı Bir Mesnevi Yazmış mıdır?”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 21, 681-719.
• ZEMAHŞERÎ 2017 , El-Keşşâf ‘An Hakā’ikı Ğavâmidı’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Ekāvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl, Keşşâf Tefsiri Metin - Çeviri , 3. cilt, çev. Muhammed Coşkun, Adil Bebek, Abdulaziz Hatip, Murat Sülün, edt. Murat Sülün, 1. Baskı, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.