Translation and Commentary of Abdurrahmân Câmî’s “Kasîde-i Ferîde”

Yıl 2017, Cilt: 18 Sayı: 18, 137 - 212, 01.07.2017

Ahmet Karataş

Öz

Mehmed Tevfîk Efendi, prominent scholar of 19th century and Shayh of Nakşi-Mawlavi annotated 9 kasidahs from Fâtihatü’ş-şebâb, the first dîvan of Abdurrahmân Câmî and 10 gazels rhymed with “alef” and combined them in a book that he titled Şerh-i Kasâid-i Câmî Neş’e . Tevfîk Efendi, could not complete his commentary probably because of his early death. Mehmed Kemaleddin Efendi, a prominent scholar and mufti of Harput, translated one of the kasidas in this collection called the kasidah of “lâmiyye” which includes religious and ethical admonitions and published it in the journal of Beyânü’l- Hak. In this essay we latinize this kasidah together with its translation and commentary, annoted with necessary information derived from the sources utilezed by both the commentator and the translator; and thus introduce such a beautiful example of the Ottoman literature of commentaries to the service of shcolarship.

Anahtar Kelimeler

Abdurrahmân Câmî, Tevfîk Efendi, Kemâleddin Harputî, Kasîde-i Ferîde

Abdurrahmân Câmî’nin “Kasîde-i Ferîde”sinin Tercüme ve Şerhi

Öz

XIX. asrın âlim ve Nakşî-Mevlevî sûfîlerinden İstanbullu Mehmed Tevfîk Efendi Abdurrahmân Câmî’nin birinci dîvânı olan Fâtihatü’ş-şebâb’dan 9 kasîdeyi ve “elif” kâfiyeli 10 gazeli şerhederek eserine Şerh-i Kasâid-i Câmî Neş’e adını vermiştir. Tevfîk Efendi’nin muhtemelen ömrü vefâ etmediği için şerhin devâmı gelmemiştir. Onun şerhettiği kasîdeler arasında bulunan ve dinî ahlâkî öğütler ihtivâ eden “lâmiyye” kasîdesini, yaklaşık yarım asır sonra Harputlu Elazığ âlim, müftü Mehmed Kemâleddin Efendi lafzı ve mânâsı bakımından çok beğendiği için “kasîde-i ferîde” olarak niteleyip tercüme etmiş ve Beyânü’l-Hak mecmûasında yayımlamıştır. Bu makalede evvelâ “kasîde-i ferîde” isimlendirmesi üzerinde durulmuş, ardından Tevfik Efendi ve Kemâleddin Efendi’nin hayatları kısaca anlatılmıştır. Makalenin ana kısmını üç Nakşî sûfiden Câmî’nin yazdığı, Tevfîk Efendi’nin şerh, Kemâleddin Efendi’nin ise derli toplu tercüme ettiği söz konusu kasîdenin aslı, tercümesi ve şerhiyle bir arada bugünkü harflere aktarılması oluşturmaktadır. Makalede ayrıca mütercim ve şârihin istifâde ettikleri kaynaklara ulaşılarak gerekli izâhlar yapılmış, Farsça ve Arapça cümleler tercüme edilerek dipnotlara yerleştirilmiş, böylece Osmanlı şerh edebiyâtının güzel bir numûnesi ilim ehlinin istifâdesine sunulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Abdurrahmân Câmî, Tevfîk Efendi, Kemâleddin Harputî, Kasîde-i Ferîde

Kaynakça

• Abdullah Nidâî-yi Kâşgârî, Risâle-i Hakkıyye, Michigan Üniversitesi Kütüpha- nesi, İslam Eserleri Koleksiyonu, nr. 262.
• Abdurrahmân Câmî, 1309 , “Levâmi‛: Şerh-i Kasîde-i Hamriyye”, Mecmûa-i Monla Câmî Kuddise Sırruhu’l-‛Âlî, İstanbul: Artin Asaduryan Şirket- i Mürettibiyye Matbaası.
• ________, 1922 Dîvân-ı Kâmil-i Câmî haz. Hâşim Rızâ , Tahran: Çâphâne-i Pîrûz.
• ________, ty. Dîvân-ı Câmî haz. Hüseyin Pejmân , Tahran: Çâphâne-i Haydarî.
• ________, 1284 Dîvân-ı Molla Câmî, İstanbul: Matbaa-i Vezîrhân.
• ________, ty. Eşi‛‛atü’l-Leme‛ât thk. Hâmid Rabbânî , Tahran.
• ________, 1337 Nefehâtü’l-üns min hadarâti’l-kuds tsh. Mehdî Tevhîdî Pûr , Tahran: Kitâbfurûşî-i Mahmûdî.
• ________, 1977 Nakdü’n-nusûs fî şerhi nakşi’l-Fusûs haz. William C. Chittick , Tahran: Encümen-i Şehinşâhî-i Felsefe-i İran.
• Aclûnî, 1351 Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-libâs ammâ iştehera mine’l-ehâdîsi ‘alâ elsi- neti’n-nâs, I-II, Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâsi’l-Arabî.
• Ahmed b. Ali b. Mes‛ûd, 2009 Merâhu’l-ervâh haz. Ahmed Azv İnâye-Ali Muhammed Mustafâ , Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâsi’l-Arabî.
• Ahmed el-Hâşimî, ty , el-Kavâ‛idü’l-İslâmiyye li’l-lugati’l-‛Arabiyye, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• Kemâleddin Efendi neşrinde birinci mısrâdaki “Be-şi‛r-i hakîkat” ibâresi Tevfîk
• Efendi nüshasında “Be-sırr-ı hakîkat” şeklindedir.
• Algar, Hamid, 2016 , Abdurrahman Câmî trc. Abdullah Taha Orhan-Zeyneb Hafsa Orhan , İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Ali Ekber Dihhudâ, 1984 Emsâl u Hikem, I-IV, Tahran: Müessese-i İntişârât-ı Emîr Kebîr.
• Ârif Nevşâhî, 2002 Ahvâl ve Suhenân-ı Hâce Ubeydullâh Ahrâr, Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî.
• ________, 2010 Hâce Ahrâr, İslâmâbâd: Poorab Academy.
• Aynî, 2001 ‛Umdetü’l-Kārî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî thk. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer , I-XXV, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• Benli, Ali, 2013 “Üsküdar Kadısı Ali Nureddin Yüce ve Kasîde fî Esmâi’s- Süver Tercümesi”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 44 İstanbul , s. 67-86.
• Beyhakî, 1990 Şu‛abü’l-îmân thk. Ebû Hâcir Muhammed Saîd b. Besyûnî Zaglûl , I-IX, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• Bezzâzî, Muvaffak b. Ahmed el-Mekki, 1981 , Menâkıbü’l-İmâmi’l-A‛zam Ebî Hanîfe, I-II, Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî.
• Buhârî, 1985 , el-Edebü’l-müfred haz. Kemâl Yûsuf el-Hût , Beyrut: Dârü’l- kütübi’l-ilmiyye.
• Bulgurluzâde Rızâ, 1326 Müntehabât-ı Bedâyi-i Edebiyye, İstanbul: Dersaâdet Kitâbhânesi Sahibi Arsen.
• Celâleddîn Devvânî, er-Risâletü fî isbâti’l-vâcib, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Blm., nr. 2171.
• ________, Şerh-i Rubâ‛iyyât, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Blm., nr. 3685.
• Dîvânu Emîrü’l-mü’minîn el-İmâm Aliyyü’bnü Ebî Tâlib 1988 , haz. Abdü‛azîz el-Kerem , yy..
• Durmuş, İsmail -Öz, Mustafa, 2008 “Sahbân el-Vâilî”, DİA, İstanbul: Türkiye Diyânet Vakfı, XXXV, 511-512.
• Ebû Dâvûd, 1988 , Sünen haz. Kemâl Yûsuf el-Hût , I-III, Beyrut: Dârü’l- kütübi’l-ilmiyye.
• Ebû Mansûr es-Se‛âlibî, 2000 Ahsenu mâ semi‛tu haz. Halîl İmrân el- Mansûr , Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• el-Ebherî, Îsâgûcî, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar Blm., nr. 161 YZ0432 .
• Eşrefoğlu Rûmî, 2000 Dîvân haz. Mustafa Güneş , Ankara.
• Evhadüddîn Kirmânî, 1366 Dîvân-ı Rubâ‛iyyât haz. Ahmed Ebû Mahbûb , Tahran.
• Fahreddin Ali Sâfî b. Hüseyin Vâ‛iz-i Kâşifî, 1977 Reşehât-ı ‛Aynü’l-hayât haz. Ali Asgar Mu‛îniyân , I-II, Tahran.
• Ferîdüddîn Attâr, ty. Musîbetnâme, yy.
• ________, 1819 , Pendnâme, Paris.
• Hâfız-ı Şîrâzî, 1379 Dîvân, Tahran: Neşr-i Pârsâ.
• Hâlid el-Ezherî, 2000 Şerhu’t-Tasrîh ‛ale’t-Tavzîh, I-II, Beyrut: Dârü’l-fikr.
• Haşmet Efendi, 1287 Senedü’ş-şuarâ, İstanbul: Asır Gazetesi.
• Hatîb Bağdâdî, 2001 Târîhu Bağdâd thk. Beşşâr ‛Avvâd Ma‛rûf , I-XVII, Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî.
• http://ganjoor.net/bahaee/divan-baha/mokhammas
• Hücvirî, 1974 Keşfü’l-mahcûb thk. İs‛âd Abdülhâdî Kındil , İskenderiyye.
• İbn Arrâk el-Kinânî, 1981 Tenzîhü’ş-şerî‛ati’l-merfû‛a ‛ani’l-ehâdîsi’ş-şenî‛ati’l- mevzû‛a thk. Abdülvehhâb Abdüllatîf-Abdullah Muhammed es- Sıddîk , I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• İbn Hacer el-Askalânî, 1991 Bezlü’l-mâ‛ûn fî fazli’t-tâ‛ûn thk. Ahmed Isâm Abdülkâdir el-Kâtib , Riyad: Dârü’l-Âsıme.
• İbn Hacer el-Askalânî, 1325 Tehzîbü’t-tehzîb, I-XII, Haydarâbâd: Matbaatu Meclis-i Dâireti’l-Maârifi’n-Nizâmiyye el-Kâine.
• İbn Manzûr, ty Lisânü’l-Arab, LV, Kahire: Dârü’l-Maârif.
• İbn Sînâ, 1952 eş-Şifâ: el-Mantık, Kahire: Matbaatü’l-Emîriyye.
• İbn Teymiyye, 1991 Mecmû‛u Fetâvâ haz. Abdurrahman b. Muhammed Kâsım el-‛Âsımî en-Necdî , I-XXXIX, Riyâd: Dârü’l-âlemi’l-kütüb.
• İbnü’l-Cevzî, 1983 el-İlelü’l-mütenâhiye thk. Halîl el-Meys , I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• İbnü’l-‛İmâd, 1988 Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb thk. Abdülkâdir el- Arnavût-Mahmûd el-Arnavût , I-X, Beyrut: Dâru İbn Kesîr.
• İbnü’l-Kayyim el-Cevziyye, 2005 Zâdü’l-me‛âd thk. Abdürrezzâk el-Mehdî , I-IV, Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî.
• İbnü’l-Mülekkın, 2004 el-Bedrül-münîr fî tahrici’l-ehâdîs ve’l-âsâri’l-vâkıa fî’ş- Şerhi’l-kebîr thk. Üsâme b. Ahmed ve dgr. , I-X, Riyad: Dârü’l- hicre.
• İbrâhîm Şâhidî, 1298 Gülşen-i Tevhîd, İstanbul: Mekteb-i Tıbbiyye-i Şâhâne.
• İlhan, Nadir, 1992 Nev‛î Efendi: Netâyicü’l-fünûn ve mehâsînü’l-mütûn, yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi SBE.
• İmâm Gazzâlî, 1994 Mişkâtü’l-envâr fî tevhîdi’l-Cebbâr [thk. Semih Dugaym], Beyrut: Dârü’l-fikri’l-Lübnânî.
• İpek, İsmet, 2015 Seyyid Mehmed Tevfîk’in Neş’e Adlı Eseri ve İncelemesi Abdurrahman Câmî’den Gazel ve Kasîde Şerhleri , yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi SBE.
• Kara Halîl b. Hasan, Hâşiye-i Kara Halîl ‛ale’l-Fenârî, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar Blm., nr. 431.
• Kara Halîl b. Hasan, [1307] Hâşiye-i Kara Halîl ‛ale’l-Fenârî, İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Karataş, Ahmet, 2015 “Harput Ulemâsından Müderris-Müftü Mehmed Kemâleddin Efendi”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 49 İstanbul , s. 29-125.
• ________, 2016 “Kemâleddin Harpûtî’nin Tesbîtü’l-mefhûm fî tahkīki’t- tebeiyye beyne’l-ilm ve’l-ma‘lûm İsimli Kelâm Risâlesi”, İslâm Araştırmaları Dergisi, sy. 36 İstanbul , s. 63-137.
• Kayyumzâde Abdullah b. Hasan, [1242] Hâşiye ‘alâ Şerhi’l-Fenârî, İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Kemâleddin Harputî, 1328 “Kasîde-i Ferîde Tercümesi [I]”, Beyânü’l-Hak, III/62 İstanbul , s. 1251-1252.
• ________, 1328 “Kasîde-i Ferîde Tercümesi [II]”, Beyânü’l-Hak, III/67 İstanbul , s. 1333-1335.
• ________, 1328 “Kasîde-i Ferîde Tercümesi [III]”, Beyânü’l-Hak, III/68 İstanbul , s. 1346-1348.
• ________, 1332 “Levâmi‛”, Cerîde-i Sûfiyye, nr. 76 İstanbul , s. 292-293.
• ________, Tesbîtü’l-mefhûm fî tahkīki’t-tebe‛iyyeti beyne’l-‛ilmi ve’l-ma‛lûm, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi, Mustafa Con Koleksiyonu, nr. A/237.
• Kınalızâde Ali Çelebî, 2007 Ahlâk-i Alâî haz. Mustafa Koç , İstanbul: Klasik Yayınları.
• Konuk, Ahmed Avni, 2006-2009 Mesnevî-i Şerîf Şerhi haz. Mustafa Tahralı ve dğr. , I-XIII, İstanbul: Kitabevi.
• Kudâî, 1986 Müsnedü’ş-Şihâb haz. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî , I-II, Bey- rut: Müessesetü’r-Risâle.
• Kutbüddîn er-Râzî, 1433 Şerhu’l-Metâli‛ haz. Üsâme es-Sâ‛idî , I-II, Kum: Menşûrât-ı Zevi’l-kurbâ.
• Mecdî Efendi, 1269 Terceme-i Şakāyık-ı Nu‛mâniyye, İstanbul: Dârü’t-tıbâati’l- Âmire.
• Mevsûatu mustalahâti Miftâhu’s-sa‛âde ve misbâhu’s-siyâde fî Mevzû‛âti’l-ulûm li’l-‛allâme Ahmed b. Mustafâ eş-şehîr bi-Taşköprizâde, 1998 haz. Refîk el-‛Acem-Ali Dahrûc , Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• Mevlânâ Celâleddîn Rumî, 1342 Külliyât-ı Şems haz. Bedîuzzamân Fürûzanfer , Tahran: Dânişgeh-i Tahran.
• Muhammed ‛Alî et-Tehânevî, 1996 Mevsû‛atü keşşâfi ıstılâhâti’l-fünûni ve’l- ‛ulûm, I-II, Lübnan: Mektebetü Lübnân Nâşirûn.
• Muhammed b. Abdurrahmâ es-Sehâvî, 1979 Makāsıdü’l-hasene thk. Abdullah Muhammed es-Sıddîk , I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l- ilmiyye.
• Muhammed ed-Desûkî, 1987 el-İmâm Muhammed b. El-Hasan eş-Şeybânî ve eseruhu fi’l-fıkhi’l-İslâmî, Doha: Dârü’s-sekāfe.
• Muhammed el-Âmidî, 2003 el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm thk. Abdürrezzâk ‛Afîfî , I-IV, Riyad: Dârü’s-sumay‛î.
• Mustafa Naîmâ Efendi, 1283 Târîh-i Naîmâ, I-VI, İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Müstakîmzâde Süleymân Sa‛deddîn, Tercüme-i Lügât-ı Kānûnü’l-edeb, Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi Blm., nr. 953.
• Nedîm, 1338 Dîvân, İstanbul: İkdâm Matbaası.
• Ömer Ferrûh, 1979 Târîhu’l-edebi’l-‛Arabî, Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-melâyin.
• Rızâeddîn Remzî Rıfâî, 1329 “Kasîde-i Ferîde”, Tasavvuf, sy. 15 İstanbul , s. 4-6; sy. 16, s. 6-7; sy. 17, s. 6-8.
• Rubâiyyât-ı Ömer Hayyam, 1927 neşir ve tercüme: Hüseyin Dâniş , İstanbul: İkbâl Kitabhânesi.
• Rubâiyyât-ı Şeyh Bahâyî, http://etu.sbmu.ac.ir/uploads/Robaiyat_Sheykh_Bahai
• Rûzbihân b. Ebî Nasr Baklî, 1981 Şerh-i Şathiyyât nşr. Henry Corbin , Tah- ran: Gencine-i Nüviştehâ-yı İrân.
• Sa‛deddîn Teftâzânî, 2013 el-Mutavvel thk. Abdülhamîd Hindâvî , Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• Sa‛dî-i Şîrâzî, 1392 Gülistân, Tahran.
• Sâgânî, 1980 Mevzû‛ât thk. Necm Abdurrahmân Halef , Dımaşk: Dârü’l- Me’mûn li’t-turâs.
• Sâib Tebrîzî, 1364 Dîvân haz. Muhammed Kahraman , I-IV, Tahran: İntişârât-ı İlmî ve Ferheng-i İrân.
• Sarıkaya, Meliha Yıldıran, 2012 “Bir Şerh Dört Şârih: Eşrefoğlu’nun Kasîde- i Hayrân Şiirinin Şerhleri ve Bu Şerhlerin Âidiyeti Meselesi”, Tasavvuf, sy. 29 İstanbul , s. 1-42.
• Seyyid Hasan el-Kabânçî, 2000 Müsnedü’l-İmâm ‛Alî thk. Tahir es-Selâmî , I-XI, Beyrut: Müessesetü’l-a‛lemî li’l-matbûât .
• Seyyid Muhammed Şerîf el-Cürcânî, 1985 Kitâbü’t-Ta‛rîfât, Beyrut: Mekte- betü Lübnân.
• Süyûtî, el-Câmi‛u’s-sağîr, AÜİF Kütüphanesi, Yazmalar Blm., nr. 36447.
• ________, 2010 ez-Ziyâdât ‛ale’l-mevzû‛ât thk. Râmiz Hâlid Hâc Hasan , I-II, Riyâd: Mektebetü’l-ma‛ârif.
• Şevkî Dayf, ty Târîhu’l-edebi’l-‛Arabî: ‛Asru’d-düvel ve’l-imârât: el-Endelüs, Kahire: Dârü’l-ma‛ârif.
• Şeyh Bahâeddîn ‛Âmilî, ty Nân u Helvâ, yy.
• Tâhirü’l-Mevlevî, Şerh-i Rubâ‛iyyât Tercümesi, Marmara Üniversitesi Nâdir Eserler Koleksiyonu, nr. 13014 Y021.03 .
• Taşköprüzâde Ahmed b. Mustafâ, 1985 Miftâhu’s-sa‛âde ve misbâhu’s-siyâde, I-III, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• Turgut, Kadir, 2013 Abdurrahmân Câmî: Düşünce ve Eserlerinin Türk Edebiyatına Etkisi doktora tezi , İstanbul Üniversitesi SBE.
• Veliyyüddîn el-Âmidî, 1961 Şerhu Seyyid Abdülvehhâb b. Hüseyn b. Veliyyüddîn el-Âmidî ale’l-Velediyye fî adâbi’l-bahsi ve’l-münâzara li- ‛allâme Muhammed el-Mar‛aşî el-ma‛rûf bi-Saçaklızâde Şerhu’l- Velediyye , Kahire: Şeriketü Mektebe ve Matbaati Mustafa el-Bâbî el- Halebî ve evlâduhu.
• Yeşiltaş, Hande Büyükkaya, 2012 “Rızaeddin Remzi er-Rıfâî’nin Kasîde-i Ferîde Şerhi”, III. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Öğrenci Kongresi: TUDOK 2010, İstanbul, II, 987-996.
• Zerkeşî, 1986 el-Leâli’l-mensûre fi’l-ehâdîsi’l-meşhûre thk. Mustafâ Abdülkâ- dir ‛Atâ , Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• Zübdetü’l-vâ‛izîn fî beyâni kelâmi Rabbi’l-‛âlemîn ve fî ehâdîsi Seyyidi’l-mürselîn ve hikâyâti’l-mütekaddimîn, Riyad Câmi‛atü’l-Melik Su‛ûd Kütüpha- nesi, Yazmalar Blm., nr. 218.