Anadolu Sahasında Müstakil Bir Tür Olarak Manzum Sözlükler Tuhfeler

Yıl 2019, Cilt: 23 Sayı: 23, 62 - 84, 30.12.2019

Güler Doğan Averbek

Öz

Bu çalışmada İslâmî devir Türk edebiyatında eğitim-öğretim aracı olarak ortaya çıkan manzum sözlükler, müstakil bir tür olarak ele alınmıştır. Üç bölümden oluşan yazının birinci bölümünde Anadolu sahasındaki Türkçe ilk örneklerden başlamak üzere manzum sözlüklerin izlediği rotaya temas edilerek türün tayin edilmiş bir adının olup olmadığı sorgulanmış ve bu husus İslâm coğrafyasındaki diğer örneklerle mukayese edilmek suretiyle irdelenmiş; Fars edebiyatında nisâb adı verilen bu türün, Türk edebiyatında tuhfe olarak isimlendirildiği, örneklerle gösterilmiştir. Çalışmanın ikinci bölümünde manzum sözlüklerin şekil özellikleri, bölümleri, örnekler verilerek ele alınmış, ayrıca ilk ve son manzum sözlüklere dair bilgiler verilmiştir. Tuhfelerin yazım süreci hakkında kısa malumatın da yer aldığı yazının son bölümünde ise farklı maksatlarla kaleme alınan manzum sözlüklere temas edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Manzum sözlük, tuhfe, yabancı dil eğitimi, Osmanlı dönemi ders kitapları

Versified Dictionary Tuhfe as a Genre in Anatolia

Öz

In this study, the history of the bilingual/multilingual versified dictionaries in Turkish literature will be examined, starting from the first versified dictionaries produced in Anatolia. This article will comprise three sections. In the first section, the early Turkish versified dictionaries will be reviewed, and the history of the versified dictionaries in the Islamic and Turkish literature will be emphasized. Besides, it will be argued in the light of examples that the nisab form in Persian literature is named tuhfe in Turkish literature. In the second part, the features of the versified dictionaries will be discussed in detail, and information about the first and last dictionaries in verse will also be given. In the last section of the study, versified dictionaries written for different purposes will be touched.

Anahtar Kelimeler

Versified dictionaries, tuhfe, foreign language teaching, textbooks of Ottoman era

Kaynakça

• AKSOY, Ömer Asım 1959a , “Şeyh Ahmed ve Nazmü’l-Leâl,” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 205-248.
• AKSOY, Ömer Asım 1959b , Hasan Aynî ve Nazmü’l-Cevâhir, Gaziantep: Gaziantep Kültür Derneği Kitap ve Broşür Yayınları.
• BORAN, Uğur 2016 , “Sözlükçülük Geleneğimize Umumi Bir Bakış ve Edirne Müftüsü Fevzi Efendi’nin Arapça-Türkçe Manzum Sözlüğü: Tuhfe-i Fevzî,” İstanbul Üniversitesi Şarkiyat Mecmuası 28/1, 73-154.
• CİVELEK, Yakup 2000 , “Sünbülzâde Vehbî ve ‘Nuhbe-i Vehbî’ Adlı Manzum Arapça-Türkçe Sözlüğü,” Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1, 275-297.
• ÇELİK, Erol 2008 , “Mezîd-Zâde Ayıntabî Nazmü’l-Ferâid: Metin, Sözlük, İndeks, Tıpkıbasım,” Yüksek Lisans Tezi, Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÇINAR, Bekir 2007 , Miftâh-ı Lisân: Manzum Türkçe-Fransızca Sözlük, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ÇUBUKÇU, İsmail 2004 , “Menâzimü’l-Cevâhir: İnceleme-Metin-Sözlük,” Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DEDES,Yorgos 2007 , “Lugat-i Rumiye: A Turkish-Greek Versified Glossary from the Late Ottoman Period: Serious Learning or a Bit of Fun on the Side?” Journal of Turkish Studies, 31/1, 237-280.
• DİLBİKULÉ CİZÎRÎ 2014 , Nûbihara Mezinan, İstanbul: Nubihar Yayınları.
• DOĞAN, Hasan 2016 , “Budinli Cihâdî ve Teşrîh-i Tıbâ’ İsimli Türkçe- Arapça Manzum Sözlüğü,” Littera Turca, Journal of Turkish Language and Literature 2/4, 16-32.
• DOĞAN AVERBEK, Güler 2018a , “Dillerinden Biri Türkçe Olan Manzum Sözlükler Üzerine Yapılan Çalışmalar Bibliyografyası,” Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 21, 85-114.
• DOĞAN AVERBEK, Güler 2018b , “Türkçe-Arnavutça Manzum Sözlük Dürre-i Manzûme’nin Bilinmeyen İki Nüshası,” FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 12, 223-242.
• DOĞAN AVERBEK, Güler 2019 , “Ahmed Remzi Akyürek Dede’nin Nuhbe-i Vehbî ve Şerhi için Hazırladığı Üslûb-ı Mergûb Adlı Fihrist,” Uluslararası İslam Eğitimi Kongresi 2019 Bildiriler Kitabı, İstanbul: Yaygın Eğitim ve Kültür Derneği YEKDER , 301-317.
• DÜZENLİ, Mesut Bayram 2015 , Tuhfe-i Se-Zeban: İnceleme, Tenkitli Metin, Tıpkıbasım, Sözlük, İstanbul: Erguvan Yayınevi.
• DÜZENLİ, Mesut Bayram ve Muhittin Turan 2016 , “Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tuhfe-i Şemsî,” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9/42, 122-154.
• EKEN, Ramazan 2015 , “Hasan Rızâyî’nin Kân-ı Ma’ânî Adlı Manzum Farsça-Türkçe Sözlüğü,” Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ERTEKİN, M. Zahir 2017 , “İlk Manzum Türkçe-Kürtçe Sözlük: Nûbihara Mezinan,” e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi Journal of Oriental Scientific Research JOSR , 9/1, 89-106.
• FEDAYÎ MEHMED DEDE 2019 , Tuhfe-i Fedayî, haz. Güler Doğan Averbek, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• GIYNAŞ, Kamil Ali 2016 , Tuhfetü’l-İhvân ve Hediyyetü’s-Sıbyân: Arapça- Farsça-Türkçe Manzum Sözlük, İstanbul: Asur Yayınları.
• GÖZİTOK, Mehmet Akif 2016a , Çelebizade Ali İlmî ve Nazm-ı Bedî’: Farsça- Türkçe Manzum Sözlük, Erzurum: Mim Yayınları.
• GÖZİTOK, Mehmet Akif 2016b , “Manzum Sözlük Geleneğimizin Kayıp Halkası: Nazm-ı Bedî,” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 55, 127-148.
• GÜLHAN, Abdülkerim 2010 , “Şeyh Ahmed ve Manzum Sözlüğü Nazmü’l- Leâl,” Zeitschrift für die Welt der Türken / Journal of World of Turks 2/2, 202-226.
• KAÇAR, Irmak 2017 , “Lutfullah Halîmî’nin Farsça-Türkçe Manzum Sözlüğü: Tuhfe-i Mukaddimetü’l-Luga,” Littera Turca, Journal of Turkish Language and Literature 3/2, 131-146.
• KAPPLER, Matthias 1996 , “Fra religione e lingua/grafia dei Balcani: i musulmani grecofoni XVIII-XIX sec. e un dizionario rimato ottomano-greco di Creta,” Oriente Moderno 15/76, 79-119.
• KARA KÜTÜKÇÜ, Nimet 2017 , “Geleneksel Bir Manzum Sözlük: Tuhfe-i Şādî,” İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 6/7, 114-151.
• KARTAL, Ahmet 2003 , Tuhfe-i Remzî: Manzum Farsça Türkçe Sözlük, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KAYA, Hasan 2017 , “Ahmed Resmî’nin Nazm-ı Giridî Adlı Manzum Sözlüğü,” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 10/51, 119-142.
• KAYA, Hasan ve Bünyamin Ayçieği 2019 , Müsellesnâme: Osman Şâkir’in Manzum Sözlüğü. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• KILIÇ, Atabey 2007 , “Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tuhfe-i Şâhidî: Metin,” Turkish Studies 2/4, 516-548.
• KUT, Günay 1998 , “Anadolu’da Türk Edebiyatı,” Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, c. 2, İstanbul: IRCICA, 21-68.
• KUT, Günay 1999 , “Dedelerimiz Frenkçe’yi Şiirle Öğrenirdi,” Hürriyet Gazetesi, 18 Ekim 1999.
• MOḤAMMAD DABĪRSĪĀQĪ. “Farāhī, Abū Naṣr Badr-al-dīn Masʿūd,” Encyclopedia Iranica http://www.iranicaonline.org/articles/farahi ET: 04.02.2018 .
• MUHAMED HEVAİ USKUFİ 2001 , Makbūl-i ’Arif: Potur Šahidiya, Tuzla [Bosna-Hersek]: Općina Tuzla Behram-begova biblioteka, Narodna i univerzitetska biblioteka.
• MUHTAR, Cemal 1993 , İki Kur’an Sözlüğü: Luğat-ı Ferişteoğlu ve Luğat-ı Kânûn-i İlâhî, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı.
• MUSTAFA B. OSMAN KESKİN 2009 . Manzume-i Keskin, haz. Atabey Kılıç, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• OSMAN ŞAKİR BOZOKÎ 2014 , Nazm-ı Dil-ârâ: Farsça-Türkçe Manzum Lûgat, haz. Necip Fazıl Duru, Abdullah Eren, Ankara: Altınpost Yayınları.
• ÖLKER, Gökhan 2009 . “Rumca-Türkçe Manzum Sözlük Tuhfetü’l-Uşşāk,” Turkish Studies 4/4, 856-872.
• ÖLKER, Gökhan 2013 . “Lugât-ı Manzûme-i Nûriye Berây-ı Terceme-i Lisân-ı Rumiye Üzerine,” Turkish Studies, 8/9, 2007-2019.
• ÖLKER, Gökhan ve Hidayet Duyar 2013 , Se-Zebân: Üç Dilli “Arapça-Farsça- Türkçe” Manzum Sözlük, Konya: Palet Yayınları.
• ÖZ, Yusuf 2016 , Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, 2. bs., Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ÖZKAN, Ferudun Hakan 2013 , “Bozoklu Osman Şâkir ve Şehdü Elfâz’ı,” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/26, 428-462.
• ÖZTAHTALI, İbrahim İmran 2004 , Lâmi Çelebi ve Lugat-ı Manzumu, İstanbul: Gaye Kitabevi.
• ÖZTÜRK, Tuncay 2012 , “Lebîb Mehmed Efendi’nin Tuhfe ve Nuhbe’ye Tazmînâtı: Metin,” Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 10/1, 197-220.
• ROSSI, Ettore 1951 , “Un Inedito Lessico Rimato Turco-Albanese Composto A Scutari Nel 1835,” Rivista Degli Studi Orientali 26, no 1/4, 114-123.
• SELÇUK, Bahir ve Mesut Algül 2015 , “Çocuklar İçin Yazılan Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Dürrî’nin Güher-Rîz’i,” Littera Turca: Journal of Turkish Language and Literature 1/2, 133-164.
• TANYILDIZ, Ahmet 2013 , Tuhfe-i Lutfî:Türkçe-Farsça Manzum Sözlük, İstanbul: Akademik Kitaplar.
• TURAN, Muhittin 2012 , “Hasan Rızâyî ve Kân-ı Ma‘ânî İsimli Manzum Sözlüğü,” Turkish Studies 7/4, 2939-2992.
• YAKAR, Halil İbrahim 2009 , “Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerimizden Nazm-ı Ferā’id,” Turkish Studies 4/4 995-1024.
• YÛSUF HÂLİS 2006 , Miftâh-ı Lisân: Manzum Fransızca-Türkçe Sözlük, haz. Mehmet Kırbıyık, İstanbul: Beşir Yayınevi, 2006.