16. Asır Osmanlı Toplumuna Açılan Bir Pencere Fakîrî’nin Risâle-i Ta’rifât’ı

Yıl 2019, Cilt: 23 Sayı: 23, 315 - 380, 30.12.2019

Taner Gök

Öz

Osmanlı Devleti’nin siyasî tarihinin aksine ictimâî hayatıyla ilgili günümüze ulaşan bilgi ve belge oldukça azdır. Bu nedenle söz konusu alanla ilgili yapılan çalışmaların istenilen düzeyde olduğunu söylemek güçtür. Şairlerin, içinde yaşadıkları topluma, sosyal meselelere duyarsız kalamayacakları fikrinden hareketle edebî metinlerin, ictimâî hayatla ilgili önemli birer kaynak hüviyeti taşıdığını söylemek mümkündür. Nitekim divan edebiyatı ürünlerinin bu bakış açısıyla incelenmesi neticesinde önemli bulgulara ulaşıldığı görülmektedir. Bu cümleden olmak üzere çalışmamıza konu olan Risâle-i Ta’rifât, bahsi geçen alanla ilgili oldukça kıymetli bilgiler ihtiva etmektedir. Fakîrî, 1534’te tamamladığı Risâle-i Ta’rifât adlı mesnevisinde o dönemin toplum hayatında bulunan 149 tipi üçer beyitlik fasıllar halinde tarif etmiştir. 492 beyitten oluşan eserde, ulak, azap, müderris, mülazım, imam, zengin, yaşlı, Türk, Acem, ases, remmâl, berber, neyzen, kalenderî, helvacı, kasap, çingene gibi toplumun her kesiminden insan tipi hakkında bilgiler vardır. Şair, bazen mizâhî ya da eleştirel bir tavır takınıp bazen de müstehcen ifadeler kullanmakla birlikte hiçbir zaman tasannuya kaçmadan bu 149 tipi realist denilebilecek bir üslupla toplumun içinden gelen bir birey olarak tarif etmiştir. Risâle-i Ta’rifât, Osmanlı toplumunun, bir şairin muhayyilesindeki intibalarını yansıtmasıyla gelenek içerisinde müstesna bir yere sahiptir. Bu makalede daha önce farklı çalışmalara konu olmuş ancak tam metni yayımlanmamış olan bu eserin önce şekil ve muhteva incelemesi yapılmış bunun akabinde, mevcut nüshaların karşılaştırılmasıyla oluşturulmuş çeviriyazılı metnine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı toplumu, sosyal hayat, tarifat

A Window to Ottoman Society of the 16th Century Fakîrî’s Risâle-i Ta’rifât

Öz

Contrary to the political history of the Ottoman Empire, there are rarely information and document about social life. Consecuently, it is difficult to say that the studies have carried out in the field at the desired level. Based on the idea that poets have not been insensitive to the society and social issues in which they live, it is possible to say that literary texts have important resource allocation about social life. It has seen that significant findings have reached as a result of the investigation of divan literature products from this point of view. In this connection, Risâle-i Ta’rifât, which is the subject of study, have contained valuable information about the mentioned field. Fakîrî, in his mesnevi named Risâle-i Ta’rifât, which he completed in 1534, described 149 characters in the social life of that period in three couplets chapter. In the work consisting of 492 couplets, there is information about the type of people from all society of life such as messenger, torment, mudarris, lieutenant, imam, rich, old, Turkish, Iranian, ases, aremmâl, barber, neyzen, kalenderî, helvacı, butcher, gypsy. The poet sometimes has a humorous or critical attitude, and sometimes uses obscene expressions. But the poet has never described these 149 kinds of people without making any contradictions and described them as an individual who came from within the society. Risâle-i Ta’rifât has an exceptional place in the tradition, reflecting the impressions of the Ottoman society in the imagination of a poet. This article has previously the subject of different studies, but the full text has not published. In addition, the shape and content of this work first have examined. Also, the translation and written text of the existing copies have compared.

Anahtar Kelimeler

Ottoman society, social life, tarifat

Kaynakça

• Ahmet Vefik Paşa 2000 , Lehçe-i Osmânî, Ankara: TDK Yay.
• ALTINÖZ, İsmail 2007 , “XVI. Yüzyıl Osmanlı Devlet Yönetimi İçerisinde Çingeneler”, Yeryüzünün Yabancıları Çingeneler, İstanbul: Simurg Yay.
• AMBROS, Edith Gülçin 1992 , “Six lampoons out of Faqīrī's Risāle-i ta'rīfāt”, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes in memoriam AntonC. Schaendlinger, 82, 27-36.
• AVCI, Casim 2008 , “Rum”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• CEYLAN, Ömür 1996 , “Divan Şiirinde Emniyet ve Asayiş Görevlileri: Muhtesib, Şahne, Ases”, Tarih ve Medeniyet, 28, 37-40.
• ÇELİK, Büşra 2019 , “16. Yüzyıl Şairlerinden Fakîrî ve Şiirleri”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 2, 787-844.
• ÇETİN, Cemal 2013 , Ulak Yol Durak, Anadolu Yollarında Padişah Postaları Menzilhâneler , İstanbul: Hikmetevi Yay.
• ERYILMAZ, Bilal 1992 , Osmanlı Devleti’nde Toplum, İstanbul: Ağaç Yay.
• GÖK, Taner 2016 , “Fakîrî’nin İstanbul Şehrengizi”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 21, 233-282.
• GÜVEN, Hikmet Feridun 1997 , Klasik Türk Şiirinde Hiciv, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• KAFADAR, Cemal 2009 , Kim Var İmiş Biz Burada Yoğ İken, İstanbul: Metis Yay.
• KÖPRÜLÜ, Fuat 2000 , Anadolu’da İslâmiyet, İstanbul: İnsan Yay.
• Köprülüzâde Mehmed Fuad 1926 , “Onuncu Asır Hayatına Ait Vesikalar”, Hayat Mecmuası, 2, 145-147.
• LEVEND, Agâh Sırrı 1957 , Türk Edebiyatında Şehr-engizler ve Şehr-engizlerde İstanbul, İstanbul: İstanbul Enstitüsü Yay.
• LEVEND, Agâh Sırrı 1984 , Divan Edebiyatı, 4. Baskı, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• MARSİGLİ, Luigi Fernando 2019 , Osmanlı’da Sosyal Sınıf ve Kimlikler, Haz. Kudret Altun , İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• MASTERS, Bruce 2017 , Osmanlı İmparatorluğu’nun Arapları 1516-1918, İstanbul: Doğan Kitap.
• Nesrin 1938-1939 , Risale-i Tarifat’ın Edisyon Kritiği, İstanbul Üniversitesi Türkoloji Disiplini 5. Sömestir Travayı.
• OCAK, Ahmet Yaşar 1993 , Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfîlik Kalenderîler XIV-XVII. Yüzyıllar , 2. Baskı, Ankara: TTK Yay.
• PAKALIN, Mehmet Zeki 1993 , Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Ankara: MEB Yay.
• UZUN, Mustafa 2008 , “Risale”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı 1984 , Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, Ankara: TTK Yay.
• YEDİYILDIZ, Bahaeddin 1994 , “Osmanlı Toplumu”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, İstanbul: İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi.
• YILMAZ, Kaşif 1977 , Fakîrî, Şehrengiz-i Fakîrî, Risâle-i Ta’rifât, Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Eski Türk Edebiyatı Dalında Doktora Tez Öncesi Çalışması, Erzurum.
• YILMAZ, Kaşif 1993 , “Fakîrî’nin Kanûnî’ye Sunduğu Risâle-i Ta’rifat Adlı Eserinin Kültür ve Medeniyet Tarihimiz Açısından Önemi”, Yedi İklim, 42, 44-46.