Ahmed Yesevî’nin Hikmetlerinde Sayı Sembolizmi

Yıl 2019, Cilt: 23 Sayı: 23, 561 - 586, 30.12.2019

Reyhan Keleş

Öz

İlkçağlardan itibaren insanların sembolleri kullandıkları bilinmektedir. Semboller zamanla sözlü ve yazılı gelenekle birlikte mitlerin, efsanelerin, destanların, sosyal ve dinî kültürün, edebiyatın, şiirin ayrılmaz bir öğesi haline gelmiştir. Şairler duygu ve düşüncelerini ifadede sembolik bir dil kullanır. Sembolik dil unsurlarından biri de sayılardır. Sayı sembolizminin kökenleri Sümer, Babil uygarlıklarına dayanırken farklı kültürlerin tesiriyle gelişmiş, Türk ve İslâm kültürlerini de etkilemiştir. En ilkel/batıl inançlardan bilimsel çalışmalara varıncaya kadar hemen hemen pek çok alanda varlığını gösteren sayılar, sayısal bilimlerin yanı sıra sosyal bilimlerde de başvurulan bir kaynaktır. Bu sayılardan özellikle bazıları farklı kültürlerde daha sık ele alınırken, bazı sayılar daha az kullanılmıştır. Örneğin halk kültüründe üç, dört, beş, yedi, dokuz, kırk gibi bazı sayılara özel anlamlar yüklenmesi ve bu sayıların kutlu sayılması masal, destan, deyim, hikâye, atasözü ve batıl inançlarda da kendini hissettirmektedir. Türkler arasında bilinen ilk tarikatın kurucusu olması, Anadolu’da İslâm’ın yayılışına manevi bir önderlik yapması ve gerek İslâmî ve tasavvufî çevrelere gerekse verdiği evrensel mesajlarla tüm kültürlere rehberlik edecek olan Dîvân-ı Hikmet gibi bir eserin de sahibi olmasıyla önem arz eden pîr-i Türkistan Hoca Ahmed Yesevî eserinde bu sembolik dili kullanmıştır. Dîvân-ı Hikmet baştan sona incelendiğinde Hoca Ahmed Yesevî’nin özellikle bu çalışmada incelenecek olan sayı sembolizmine çokça yer verdiği görülmüştür. Özellikle Türk kültüründe diğerlerine nazaran ön planda olan bir, beş, yedi, sekiz, kırk gibi sayılar Hoca Ahmed Yesevî’nin şiirlerinde de dikkat çekmektedir.

Anahtar Kelimeler

Sembolizm, sayı sembolizmi, Hoca Ahmed Yesevî, Dîvân-ı Hikmet, edebiyat

Symbolism of Numbers in Ahmed Yasawi’s Aphorisms

Öz

It is known that people have used symbols since the early ages. In the process of time, with oral and written traditions, symbols have become an inseparable element of myths, legends, epics, social and religious culture, literature and poetry. Poets use a symbolic language in expressing their emotions and ideas. One of the elements of symbolic language is numbers. The origin of symbolism of numbers date back to Sumerian and Babylonian civilizations and it has developed with the effect of various cultures, and therefore has had an influence on Turkish and Islamic cultures. Being in almost all fields from the most primitive/unreasoning beliefs to scientific studies, numbers are a kind of source referred not only in numeric fields, but also in social sciences. While some of the numbers are especially used more frequently in different cultures, other numbers are used less. For instance, the fact that numbers such as three, four, five, seven, nine and forty are given special meanings in Turkish culture and they are considered holy makes itself evident in fairy tales, epics, stories, proverbs and in superstitions. Pîr-i Father of Turkistan Khoja Ahmed Yasawi, who is the founder of Yasawiya sect that bears importance in terms of being the first ever sect to be founded by Turks in Anatolia and who acted as a spiritual leader for the spreading of Islam in Anatolia and who is a guide for both Islamic-sufistic circles and for all cultures via the universal messages he gave, and who has great importance for being the author of the work named Diwan-i Hikmat, used this symbolic language in this work. It is seen when the work is examined from the beginning to the end that he greatly gives place especially to symbolism of numbers, which is the subject of this study. In particular, numbers such as one, five, seven, eight, forty draw attention in Yasawi’s poetry. In this study, prepared by moving from the Diwan-i Hikmat by Khoja Ahmed Yasawi, the footsteps of symbolism of numbers, which is as old as the history of humanity, will be tracked, and the meanings attributed to this symbolic language by Khoja Ahmed Yasawi will be tried to be determined.

Anahtar Kelimeler

Symbolism, symbolism of numbers, Khoja Ahmed Yasawi, Diwan-i Hikmat, literature

Kaynakça

• el-ACLÛNÎ, İsmâil b. Muhammed 1351 , Keşfü’l-Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs I-II. Beyrut.
• ALTUNAY, Erhan 2019 , “Sayıların Sembolizmi”, http://www.hermetics.org/ Sayilar.html Erişim Tarihi: 12.07.2019 .
• ATABEK, Reşat 1987 , Sayı Sembolizmine Genel Bakış, İstanbul: Mimar Sinan Yay.
• BİLGEGİL, Kaya 1980 , Edebiyat Bilgi ve Teorileri: Belagat, Ankara: Sevinç Matbaası.
• BOBAROĞLU, Metin 2012 , “Simge Kavramı ve Simgesel Düşünme”, Simgesel Düşünme, İstanbul: Anadolu Aydınlanma Vakfı Yay.
• BOZKURT, Kenan ve Hacer Bozkurt 2012 , “Sayıların Gizemli Dünyası: Kültür ve Edebiyatta Sayı Sembolizmi”, Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, 1 1 , 717-728.
• COŞAR, Mevhibe 2011 , “Alevi-Bektaşi Kültüründe Sayılara Yüklenen Terim Değeri”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 60, 113-128.
• ÇETİNKAYA, Bayram Ali 2008 , Sayıların Gizemi ve Tasavvufun Dinamikleri - İhvân-ı Safâ Modeli-, İstanbul: İnsan Yay.
• DEMİREL, Şener 2012 , “Sembol, Sembolik Dil ve Bu Bağlamda Mesnevî’nin İlk 18 Beytindeki Sembolik Unsurlar”, Turkish Studies, 7 3 , 915-947.
• DÖNMEZ, Banu Mustan 2010 , “Alevi Cem Ritüelinde Canlandırılan Kırklar Söylencesinin ‘Şiir-Müzik-Dans’ ile İlişkisi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3 14 , 191-199.
• DURBİLMEZ, Bayram 2009 , “Türk Kültüründe ve Fütüvvet-nâmelerde Dört Sayısı”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 52, 71-86.
• ELIADE, Mircea 1992 , İmgeler Simgeler, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: Gece Yay.
• ERASLAN, Kemal 1989 , “Ahmed Yesevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 2. İstanbul: TDV Yay., 159-161.
• FERAH, Hakan 2012 , Dinlerde ve Halk İnançlarında Sayı Sembolizmi, Yüksek Lisans Tezi, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
• GÜZEL, Abdurrahman 1994 , “Hacı Bektaş Veli’nin Hayatı ve Eserleri”, Birlik-Dirlik G.Ü. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Dergisi, 1, 15-21.
• Hoca Ahmed Yesevî 2010 , Divân-ı Hikmet, Haz. Hayati Bice, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• https://www.ansiklopedikbilgiler.com/insan-vucudunda-kac-kemik- vardir/ Erişim Tarihi: 30.07.2019 .
• https://www.teknolojioku.com/bilim-teknik/vucudumuzdaki- damarlarin-hayrete-dusuren-uzunlugu- 5a28f79218e540630d1d76e0 Erişim Tarihi: 30.07.2019 .
• IFRAH, Georges 1998 , Rakamların Evrensel Tarihi VI: Hint Uygarlığının Sayısal Simgeler Sözlüğü, çev. Kurtuluş Dinçer, Ankara: Tübitak Popüler Bilim Kitapları.
• KARAKÖSE, Saadet 2016 , “Klâsik Edebiyatımızda On Sekiz Bin Âlem Mefhumu”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5 2 , 687-704.
• KELEŞ, Reyhan 2017 , “Yedi Ulu Ozan’ın ‘Yedi’ Sembolizmi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 83, 49-79.
• KILIÇ, Sibel 2016 , “Eski Türk Topluluklarında Sayı Sembolizmi ve Türkmen Takılarına Yansıması”, Turkish Studies, 11 2 , 733-754.
• KORKMAZ, Esat 2016 , Alevilik ve Bektaşilik Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Anahtar Kitaplar Yay.
• KÖPRÜLÜ, Mehmet Fuad 2014 , Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, İstanbul: Alfa Yay.
• NASR, Seyyid Hüseyin 1985 , İslâm Kozmoloji Öğretilerine Giriş, çev. Nazife Şişman, İstanbul: İnsan Yay.
• NASR, Seyyid Hüseyin 2011 , İslâm’da Bilim ve Medeniyet, çev. Nabi Avcı vd., İstanbul: İnsan Yay.
• POLAT, Mahir 2017 “Alevilikte Mekân ve Liturjinin Varlık Halleri Açısından Cemevi’nin Anlam Katmanları”, Beylikdüzü Cemevi Mimari Proje Yarışması 2015, İstanbul: Beylikdüzü Belediye Kültür Yay., 11- 28.
• SCHIMMEL, Annemarie 1998 , Sayıların Gizemi, İstanbul: Kabalcı Yay.
• TOPALOĞLU, Bekir 1993a , “Cehennem: Kelâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 7, İstanbul: TDV Yay., 227-233.
• TOPALOĞLU, Bekir 1993b , “Cennet: Cennet’in İsimleri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 7, İstanbul: TDV Yay., 376-386.
• TOPRAK, Süleyman 2006 , “Münker ve Nekir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 32, İstanbul: TDV Yay., 14-15.
• TÖKEL, Dursun Ali 2016 , Divan Şiirinde Harf Simgeciliği, İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yay.
• Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük 2005 , Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü 2009 , Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• ULUDAĞ, Süleyman 1989 , “Âlem: Tasavvuf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 2, İstanbul: TDV Yay., 360-361.
• WEBER, Alfred 1998 , Felsefe Tarihi, çev. H. Vehbi Eralp, İstanbul: Sosyal Yay.
• YARDIMCI, Mehmet 2008 , “Geleneksel Kültürümüzde ve Âşıkların Dilinde Sayılar”, Edebiyat Tarihi Çerçevesinde Âşık Edebiyatı Araştırmaları, 83- 96. http://turkoloji. cu.edu.tr/CUKUROVA/sempozyum/semp_3/yardimci.pdf Erişim Tarihi: 03.03.2017 .
• YAZAR, Tarık ve Fahrettin Geçen 2018 , “Görsel Sanatlarda Evrensel Dil ve Sanatsal Sembolizm”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11 61 , 556-567.
• YAZICI, Mehmet 2011 , Alevilik: Alevi Deyişlerinin ve Gülbanglarının Sosyolojik Analizi, İstanbul: Çıra Yay.
• YILMAZ, Ebru Burcu 2011 , “Hikâye ve Romanlarda Sembol Dilinin Görüntüleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 56, 45-56.
• YÜKSEL, H. Avni 1980 , “Türk Folklorunda 7 Yedi Sayısı”, Erciyes: Aylık Sanat ve Fikir Dergisi, 29, 18-22.