Klâsik Türk Şiirinde Şifâlı Bitkiler Üzerine Bir Deneme

Yıl 2015, Cilt: 15 Sayı: 15, 263 - 314, 30.12.2015

Bayram Ali Kaya

Öz

Şifâlı veya tıbbî bitkiler, genel olarak bedeni güçlendirmelerinin yanı sıra tedavi amaçlı ve çeşitli terkipler hâlinde kullanılabilen otlar, sebzeler, çiçekler ve meyveler olmak üzere, ilgili tüm bitkiler şeklinde tanımlanmaktadır. Kendi içinde bir giriş, dört bölüm ve bir sonuçtan oluşan, taradığımız otuz civarında dîvândan aldığımız belirli beyit örnekleri çerçevesinde ve bir deneme mâhiyetinde düşünülen bu çalışma ile öncelikle şifâlı bitkilerin klâsik Türk şiirinde nasıl ve ne şekilde ele alındığının belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu makale ile ayrıca anılan bitkilerin, hem başta çiçek olmak üzere bitki kültürümüz, hem de folklorumuzdaki yer ve öneminin tespiti için gerekli olan malzemenin bir kısmının ortaya konulmasına gayret edilmiştir. Yaygın adıyla dîvân şairi olarak bilinen klâsik Türk şairleri şiirlerinde hemen her şeyi, son derece zengin bir muhtevâ ve konu çeşitliliği içerisinde işlemişlerdir. Bununla birlikte şairlerimiz daha ziyâde aşkı, güzeli ve güzelliği dile getirmiş; hatta işledikleri konu her ne olursa olsun bunu büyük oranda ya sevgili ya da âşık odaklı ele almışlardır. Âşığı onulmaz bir aşk hastası olarak gören şairlerimiz, esasen sevgiliye kavuşamamanın yol açtığı türlü rahatsızlıkların şifâsı peşinde koşmuş, daha çok bu vesile ile şiirlerinde sağlıktan, hastalıklardan, bunların tedavi yollarından ve tedavide kullanılan ilaçlar çerçevesinde bitkilerden bahsetmişlerdir. Bunu yaparken bitkilerin renk, biçim ve kokularının yanı sıra şifâlı yönleri üzerinde de durmuş; ayrıca ele alınan bitki ile yine sevgili, âşık ve rakip arasındaki çeşitli ilgilere değinmişlerdir. İlgili beyit örneklerinin değerlendirilmesinden hareketle, hangi hastalıkların tedavisinde hangi bitkilerden yararlanıldığına dâir bazı bilgiler elde edilmiş, bu çerçevede örneğin yaralar için kâfur merheminin, ciltte vs. meydana gelen yarık ve çatlaklar için yâsemin yağının, sıtma için nar şerbetinin, mide ve karaciğer rahatsızlıkları için ise şahterenin söz konusu edildiği görülmüştür. Çalışma ile ayrıca klâsik Türk şiirinin, konu çeşitliliği ve içerik zenginliği bakımından sadece dil ve edebiyatımızın değil, aynı zamanda millî kültür ve folklorumuzun da önemli yazılı kaynakları arasında yer aldığı hususuna bir kez daha dikkat çekilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Klâsik Şiir, şifâlı bitkiler, tıbbî bitkiler, ağaçlar, çiçekler, Türk folkloru

An Essay On The Medicinal Plants Herbs in Classical Turkish Poetry

Öz

Medicinal plants herbs are especially defined as plants like herbs, vegetables, flowers and fruits that is used for medical purpose as well as strengthening the body. This paper is consist of an introduction, four chapter and a conclusion. Within this scope, it is scanned about thirty divans and thesis approximately. Pursuant to texts which are included one couplet sample for one herb by extent of paper, it is aimed to be defined generally how and in what way, herbs are handled in Classical turkish Poetry. Moreover, with this study that is by way of trying, it is strived to reveal some part of material that is necessary to determine the importance and position of plants, especially flowers, in our herb culture and our folklore. Classical Turkish poets, prevalently that is known as Divan poets, treat almost everything within rich content and subject diversity in their poems. In addition to this, our poets mainly mention love, belle and beauty, in fact, they substantially handle issues whatever they arein the context of beloved or lover. Our poets who see lovers as chronic lovesick essentially pursue for healing of various diseases which derive from inability to reach to beloved. Hereby, they mention health, diseases, their treatment modalities and plants as part of the treatment. When they are doing this, theyalso dwell on colour, form and smell of plants as well as their curative aspects. Besides they refer to several connections between plant that they handle and beloved, lover and rival. With reference to evaluation of related couplets, it is gotten some information about that which plants is made use of which diseases’s treatment. In this context, for instance, it is seen that camphor ointment uses for wounds, jasmine oil uses for chaps, pomegranate sherbet uses for malaria, fumitory uses for stomache and liver disorders. Within this study, it is remarked that Classical Turkish poetry also take part in most important written sources of nationale culture and folklore as well as literature because of its subject diversity and substantiality.

Anahtar Kelimeler

Classical Poetry, medicinal plants, herbs, trees, flowers, nationale culture, Turkish folklore

Kaynakça

• AÇIKÖZ, Ali 1994 , Beliğ Dîvânı Metin-İndeks , İzmir: Dokuz Eylül Üniver- sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• AÇIL, Berat 2015 , “Klasik Türk Şiirinde Estetik Bir Unsur Olarak Çiçekler”, FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimeri Dergisi, S. 5, s. 1-28.
• AKKAYA, Hüseyin 1995, 1996 , Nevres-i Kadîm ve Türkçe Dîvânı İnceleme- Tenkidli Metin ve Tıpkıbasım ,C. I-II, Cambridge: Harvard Üniver- sitesi Yay.
• AKÇAY, Mustafa 2008 , “İslâmiyette Nar”, Turkish StudiesInternational Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 3/5, Fall, s. 113-133.
• AKFIRAT, H. Osman 1970 , Şifâlı Bitkiler ve Emraz, II. Kitap, Çeviren ve Tertipleyen: Ârif Pamuk, İstanbul: Pamuk Yay.
• AKYÜZ, Kenan-Beken, Süheyl-Yüksel, Sedit-Cunbur, Müjgan 1990 , Fuzulî Dîvânı, Ankara: Akçağ Yay.
• AMBROS, Edith Gülçin, “Çiçek Dili Lisân-ı Ezhâr ve Osmanlı Zenpâ- releri”, Çeviren: Özer Şenödeyici, Turkish Studies, Volume 2/4, Fall, s. 106-122.
• ANADOL, Cemal 1990 , Şifâlı Bitkiler ve Şifâlı Sular Ansiklopedisi, İstanbul: Türkmen Kitabevi.
• AYDEMİR, Yaşar 2006 , “Ağlatan Çiçek Hastalığı”, Bilim ve Aklın Aydın- lığında Eğitim, Aylık Eğitim Dergisi, S. 77-78, Temmuz-Ağustos, s. 58-61.
• AYNACI, Mihrican 2012 , “Divan Şiirinde Geçen Göz Hastalıklarının Klasik Dönem Tıp Metinleri Ekseninde Değerlendirilmesi”, Divan EdebiyatıAraştırmaları Dergisi, S.9, s. 29-48.
• AYVERDİ, İlhan 2006 , Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Lugatı, I-III, İkinci Baskı, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı.
• BAYRAM, Yavuz 2007a , “Klâsik Türk Şiirinde Duyguların Dili: Çiçekler”, Turkish StudiesInternational Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 2/4, Fall, s. 209-219.
• BAYRAM, Yavuz, “Klâsik Türk Şairlerinin Gözüyle Meyveler”,Turkish Stu- dies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 2/4, Fall, 2007b, p. 220-227.
• BAYTOP, Turhan 1984 , Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi, Geçmişte ve Bugün, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yay.
• BAYTOP, Turhan 1994 , Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• BAYTOP, Turhan 2005 , “Misvak”, İslâm Ansiklopedisi, c. 30, s. 190-191, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• BEKMEZ, Hasan 2009 , Kitâb-ı Tıbb-ı Latîf İnceleme-Metin-Sözlük ,Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• BİLKAN, Ali Fuat 1997 , Nâbî Dîvânı, C. I-II, İstanbul:Millî Eğitim Bakanlığı Yay.
• BİLTEKİN, Halit 1993 , Vak'a-nüvis Mehmed Râşid Efendi ve Dîvân'ının Ten- kitli Metni, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• BOZTEPE, Halil Nihat 1340 , Nedim Divanı, İstanbul:İkdam Matbaası.
• CEYLAN, Ömür 2005 , “Taşranın Altın Çiçeği Safran”,Osmanlı Araştır- maları, Prof. Dr. Mehmet ÇAVUŞOLU’na Armağan-II, XXVI, s. 147-162.
• ÇAKIR, Zehra Vildan 1998 , Hevâyî Abdurrahman, Kubûrî-zâde Dîvânı’nın Tenkidli Metni ve İncelenmesi, Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• ÇELİK, Mehmet Furkan 2015 , “Klâsik Şiirde Bâdem”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 14, s. 47-66.
• ÇELTİKER, Reyhan 2009 , 16. Yüzyıl Şairi Zâtî’nin Gazellerinde Bitkiler, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed 1971 , Necati Beg Divanı’nın Tahlili, İstanbul:Milli Eğitim Bakanlığı Yay.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed ty. , Necati Bey Divanı, Seçmeler, İstanbul: Tercü- man Gazetesi Yay.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed 1977 , Yahyâ Bey, Dîvân Tenkidli Basım ,İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• DALBY, Andrew 2004 , Tehlikeli Tatlar, Tarih Boyunca Baharat, Çeviren: Nazlı Pişkin, İstanbul: Kitap Yay.
• DARA, Ramis 2006 , Vefalı Dostlarım Şifâlı Otlarım, Edebiyat-Sanat Tadıyla A’dan Z’ye Şifâlı Bitkiler, İstanbul: Alfa Yay.
• DEMİREL, Mustafa 1996 , Divan Tenkitli Metin ,İbn-i Kemâl, İstanbul: Fakülteler Matbaası.
• DEMİREL, Şener 2009 , “Dîvân Şiirinde Erguvan”, Turkish Studies
• DENİZ, Sebahat 2006 , “Meyveli Teşbihler”,Meyve Kitabı, Editörler: Emine Gürsoy Naskali ve Dilek Herkmen, s. 579-597, İstanbul: Kitabevi Yay.
• DİKMEN, Hikmet 1991 , Seyyid Vehbi ve Divanının Karşılaştırmalı Metni, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• DOĞAN, Muhammet Nur 1997 , Şeyhülislâm Es‘ad Efendi ve Dîvânı’nın Tenkidli Metni, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yay.
• EBCİOĞLU, Nejat 2003 , Sağlığımız İçin Yararlı Bitkiler, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• ERDEM, Sadık 2002 , Neyyir ve Dîvân’ı İnceleme, Tenkitli Metin, Sözlük , Isparta: Fakülte Kitabevi.
• ERDEMİR, Demirhan, Ayşegül 2002 , Şifâlı Bitkiler, Doğal İlaçlarla Geleneksel Tedaviler, İstanbul ve Bursa Aktarlarından Örnekler, İstanbul: Alfa Yay.
• ERDOĞAN, Murat 2007 , Bâkî Dîvânı’nda Bitkiler ve Çiçekler, Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• ERDOĞAN, Kenan ve Akgül, Serpil 2014 , “16. Yüzyıldaki Bazı Dîvân Şairlerinin Türkçe Dîvânlarında Gül ve Anlam Bilgileri”, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 3, s. 167-187.
• ERGİN, Muharrem 1980 , Kadı Burhaneddin Dîvânı, İstanbul: İstanbul Üni- versitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• ERTEN, Rekin 1995 , Şeyhülislâm Yahyâ Dîvânı, Ankara:Akçağ Yay.
• FIRAT, Selma 1998 , Dîvân-ı Hâmî-i Âmidî Tenkitli Metin-Tahlil , Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitsü Yüksek Lisans Tezi.
• GÖKYAY, Orhan Şaik 1990 , “Dîvân Edebiyatında Çiçekler, Kasideler”, Tarih ve Toplum, C.14, S. 79, s. 18-23.
• GÖKYAY, Orhan Şaik 1993 , “Dîvân Şiirinde Meyveler”, Tarih ve Toplum, C.19, S. 112, s. 9-13.
• GÜLHAN, Abdülkerim 2008 , “Dîvân Şiirinde Mevyeler ve Meyvelerden Hareketle Yapılan Teşbih ve Mecazlar; Turkish StudiesInternational Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Tur- kic, Volume 3/5, Fall, s. 345-375.
• GÜMÜŞ, Nevin 1992 , Yahyâ Nazim Dîvânı I İnceleme-Metin ,Kayseri: Erci- yes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• GÜRGENDERELİ, Müberra 2002 , Hasan Ziyâî, Hayatı-Eserleri-Sanatı ve Divanı İnceleme-Metin , Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• BAŞPINAR, Yakup 2002 , Mekkî Divanı’nın Transkripsiyonlu Karşılaştırmalı Metni, Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• Hayat Ansiklopedisi ty. , “İncir”, C. III, s. 1657, İstanbul:Hayat Yay.,.
• İSEN, Mustafa ve KURNAZ, Cemal 1990 , Şeyhî Dîvânı, Ankara: Akçağ Yay.
• İVANOV, İvan İsaev-NEŞEV, G. K.-LANCEV, İ. 1999 , Resimli Şifâli Bitki- lerle Tedavi Atlası, Çeviren: Basri Makaklı, İstanbul: Pamuk Yay.
• KURTOĞLU, Orhan 2004 , Lebîb Dîvânı İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük , Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, http/www.kultur.gov.tr, e-kitap 20.8.2015
• KAYA, Bayram Ali 2003 , Azmî-zâde Hâletî Dîvânı Giriş-Tenkidli Metin ve Tıpkıbasım , I-II, Cambridge: Harvard Üniversitesi Yay.
• KAYA, Mahmut 2007 , “Râzî, Ebû Bekir”, İslâm Ansiklopedisi, C. 34, s. 479- 485, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• KELEŞ, Reyhan 2014 , “Gâlib’in Has Bahçesinin Gülleri”. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması, 26-28 Mayıs 2014, Bildiriler, Editör: Ejder Okumuş, C. 3, s.595-612.
• KEMİKLİ, Bilal 2007 , “Dîvân Şiirinde Hastalık ve Tedavi”, Uludağ Üniveri- tesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C. 16, S. 1, s. 19-36.
• KESKİN, Koç, Neslihan 2007 , “Burdur Gülünden Elde Edilen Mâmüller ve Dîvân Şiirinde Gül Mâmülleri”, I. Burdur Sempozyumu, Bildiriler, I, s. 287-298, Editörler: Gökay Yıldız vd., Burdur: Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Rektörlüğü Yay.
• KOÇ, Mustafa 2005 , “Pedanius Dioscorides’in Hyles Iatrikes’i, Andrea Matthioli’nin Materia Medica’sı ve Türkçe Çevirisi Kitâbu’n- Nebât’ta Bitkisel Yemek Kültürü”, Yemek ve Kültür, S. 1, Kış, s. 126- 137.
• KURNAZ, Cemal 1996a , Hayâlî Bey Dîvânı’nın Tahlîli, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yay.
• KURNAZ, Cemal, “Gül”, İslâm Ansiklopedisi, C. 14, s. 219-222, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• KURUM, Uygar 2008 , Düziçi’nde Halk Hekimliği, Niğde: Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• KUTLAR, Fatma Sabiha 2004 , Arpaemîni-zâde Mustafa Sâmî, Dîvân, Ankara.
• KÜÇÜK, Sabahattin 1994 , Bâkî Divanı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• KÜÇÜK, Sabahattin 1999 , Antakyalı Münif Dîvânı, Ankara: Kültür Bakan- lığı Yay.
• MENGİ, Mine 2014 , Mesîhî Dîvânı, Ankara:Atatürk Kültür Merkezi Yay.
• MERMER, Ahmet 1991 , Mezâkî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Dîvânı’nin Tenkitli Metni, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay.
• Mütercim Âsım Efendi 2000 , Burhân-ı Kâtı‘, Hazırlayanlar: Mürsel Öztürk, Derya Örs, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• OKCU, Naci 2011 , Şeyh Gâlib Dîvânı Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri, Şiirlerinin Umûmî Tahlîli , Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• OLCAY, Deniz 2010 , 14-15. Yüzyıl Dîvânlarında Mutfak Kültürü, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• ONAY, Ahmet Talat 1992 , Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, Hazırlayan: Cemal Kurnaz, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• ÖNLER, Zafer 1990 , Celâlüddin Hızır Hacı Paşa , Müntahâb-ı Şifâ I Giriş- Metin , Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• ÖZKAN, Ömer 2005 , “Bir TedaviBitkisi Olarak Gül’ün Dîvân Şiirindeki Görünümleri, AKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, S. 2, s. 30-41.
• ÖZTEKİN, Özge 2006 , XVIII. Yüzyıl Dîvân Şiirinde Toplumsal Hayatın İzleri, Dîvânlardan Yansıyan Görüntüler, Ankara: Ürün Yay.
• ÖZTOPRAK, Nihat 1986 , Hayretî Dîvânı’nda Bitkiler, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• PALA, İskender 1995 , Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yay.
• SARAÇ, Yekta, M. A. 2002 , Emrî Dîvânı, İstanbul:Eren Yay.
• SEFERCİOĞLU, Nejat 1990 , Nev‘î Dîvânı’nın Tahlîli, Ankara:Kültür Bakan- lığı Yay.
• SEFERCİOĞLU, Nejat 2008 , “Meyve Redifli Gazeller”, Turkish Studies
• SERDAROĞLU, Vildan 2006 , Sosyal Hayat Işığında Zâtî Dîvânı, İstanbul: İsam Yay.
• ŞANLI, İsmet 2006 , “Ahmet Paşa, Necati Bey, Fuzuli, Hayali ve Baki Dîvânlarına Göre Dîvân Şiirinde Meyve”, U.Ü. Fen-Edebiyat Fakül- tesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl 7, S. 11, s. 232-235.
• TARLAN, Ali Nihad 1967, 1970, 1987 , Zâtî Dîvânı, Gazeller Kısmı Edisyon Kritik ve Transkripsiyon C. I-II-III, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• TARLAN, Ali Nihad 1992a , Ahmed Paşa Dîvânı, Ankara: Akçağ Yay.
• TARLAN, Ali Nihad 1992b , Hayâlî Dîvânı, Ankara: Akçağ Yay.
• TARLAN, Ali Nihad 1997 , Necâtî Beg Dîvânı, İstanbul: Millî Eğitim Bakan- lığı Yay.
• http/www.bitkiselkitap.com 08.8.2015
• TULUM, Mertol ve Tanyeri, M. Ali 1977 , Nev‘î, Dîvân, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• Türkçe Sözlük 2011 ,Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• YALÇIN, Ayhan 1981 , A’dan Z’ye Şifâlı Bitkiler Ansiklopedisi, Ev İlaçları- Şifâlı Sular, İstanbul: Geçit Kitabevi.
• YENİTERZİ, Emine 1998 , “Divan Şiirinde Sağlık ve Hastalıklarla İlgili Bazı Unsurlar", Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.4, s. 87-103.
• YILDIRIM, Nimet 2008 , Fars Mitolojisi Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yay.
• YILDIRIM, Ali 2009 , Kâmî Dîvânı Edirneli Efendi Çelebi-Hayatı, Sanatı ve Eserleri ve Dîvânı’nın Tenkitli Metni , İstanbul: Millî Eğitim Bakan- lığı Yay.
• ZÜLFE, Ömer 1998 , Nâşid Dîvânı İnceleme-Tenkidli Metin , İstanbul: Mar- mara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, http/www.kultur.gov.tr, e-kitap 20.8.2015 .