Türk Edebiyatında Urfî-i Şîrâzî Şerhleri

Yıl 2017, Cilt: 19 Sayı: 19, 77 - 122, 30.12.2017

Mehmet Akif Gözitok

Öz

Sebk-i Hindî’nin kurucularının ve en meşhur temsilcilerinin başında gelen Urfî-i Şîrâzî, XVII. yüzyıldan itibaren pek çok divan şairini etkileyerek Klasik Türk Edebiyatı’nda yeni üslup denemelerinin başlamasına zemin hazırlamıştır. Fakat Urfî’nin şiirini anlayabilmek için oldukça geniş bir entellektüel birikime ve şiir alt yapısına hatta biraz da şair olmaya ihtiyaç vardır. Nitekim bu hakikati gören Türk şairleri de Urfî’nin şiirini anlamak ve anlatabilmek için onlarca şerh yazmıştır. Bu makalede, Urfi-i Şîrâzî’nin şiirlerini Türk edebiyatında kimlerin şerh ettiği, yazma eser kütüphanelerinde yapılan ayrıntılı taramalar ve karşılaştırmalar neticesinde ortaya konmuştur. Ayrıca bu şerhlerin muhtevaları ve nüshaları hakkında geniş bilgilere yer verilmiş; kataloglara yanlış kaydedilmiş pek çok Urfî-i Şîrâzî şerhinin gerçekte kimlere ait olduğuna değinilmiştir. Yazma eser kütüphanelerinde tespit edilen şerhler ise dörde tasnif edilerek Şerhleri Belirlenen Şârihler başlığında kütüphanelerde eserleri bulunan şârihler ve eserleri; Şerh Mecmualarında Rastlanan Şârihler başlığında müstakil bir şerhine tesadüf edilemeyen fakat mecmualarda isimlerine rastlanan şârihler; Şerhleri Belirlenemeyen Şârihler başlığında şerhi olduğu biyografik eserlerde kayıtlı olan fakat kütüphanelerde nüshasına tesadüf edilemeyen şârihler; Şârihleri Belirlenemeyen Şerhler başlığında ise kütüphanelerde müellifi meçhul olan şerhler beyan edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Urfî-i Şîrâzî, Sebk-i Hindî, Türk Edebiyatı, Şerh Literatürü, Edebî Şerhler

Commentaries of Urfî-i Shirazî in Turkish Literature

Öz

Urfî-i Shirazî, who is one of the leading founders and famous pioneers of the Sebk-i Hindî school, had an influence on starting of new style types by affecting many Diwan poets in the Classical Turkish Literature from 17th century. Yet, it is necessary to have an extensive intellectual knowledge, background of poetry, and also to be like a poet in order to grasp the poems by Urfi. Thus, the Turkish poets wrote tens of commentaries in order to understand and explain the poems by Urfi. In this paper, after a detailed scanning and many comparisons in manuscript library those who made explanations and commentaries on Urfî-i Shirazî are discussed and pointed on. Also, the contents of the copies of mentioned commentaries are widely discussed, which led to pointing out some incorrectly labeled Urfî-i Şîrâzî commentary and showing who they were really belonged to. All the content found in the manuscript library are classified into four groups; The Commentators whose commentaries are stated, which simply represents the poets whose work is able to be found in libraries with their works; The commentators who are common to be found in paraphrase macmuas, which represents the commentators who are found in macmuas but have no known individual commentaries; The commentators whose commentaries are not stated or known, which represents the commentators who are known to have commentaries according to biographic works on them but do not have any available paraphrase in libraries; The commentaries whose commentators are not known, which represents the work that is paraphrased but its commentator is unbeknown.

Anahtar Kelimeler

Urfî-i Shirazî, Sebk-i Hindi, Turkish Literature, Literature of Commentary, Literal Commentary

Kaynakça

• ABDÜLKADİROĞLU, Abdülkerim Haz. 1985 , İsmail Beliğ, Nuhbetü’l- Âsâr li-Zeyli Zübdeti’l Eş’âr, Ankara: AKMY.
• BABACAN, İsrafil 2012 , Klasik Türk Şiirinin Son Baharı Sebk-i Hindi, Ankara: Akçağ Yay.
• BALTACI, Halil 2000 , Ahmed Neylî Efendi ve Fazlu’l-Vehbî Adlı Eseri Yüksek Lisans Tezi , İstanbul: Marmara Üniversitesi SBE.
• BAYRAM, Ömer 2000 , Himmetzâde Abdî ve Gencîne-i İ‘câz İsimli Mesnevîsi Yüksek Lisans Tezi , İstanbul: İstanbul Fatih Üniversitesi SBE.
• BİLGİN, Emrah 2016 , Devhâtü’l-Meşâyıh ve Zeylleri İnceleme- Tenkitli Metin- Dizin . Doktora Tezi , Erzurum: Atatürk Üniversitesi SBE.
• BİLKAN, Ali Fuat 2009 , “Sebk-i Hindî”. DİA. İstanbul, XXXVI/253-255.
• BROWNE, Edward G. 1959 , A Literary History of Persia I-IV, Cambridge: University Press.
• Bursalı Mehmed Tâhir 1333 , Osmanlı Müellifleri I-III, İstanbul.
• CUNBUR, Müjgan 2002 , “Abdî Paşa”. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklope- disi. Ankara: AKMY, I/27.
• ÇALDAK, Süleyman ve Kazım Yoldaş Haz. 2000 , Neşâtî, Şerh-i Müşkilât-i Bazı Ebyât-ı ‘Urfî, Malatya: Kubbealtı Yay.
• ÇALDAK, Süleyman 2005 , “‘Urfî-dânlar Arasında ‘Urfî’nin Bir Beytinde Geçen ‘Abes’ Kelimesi Üzerine Tartışamalar”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.15, S.1, Elazığ, 71-84.
• DERİN, Fahri Çetin 2009 , Abdurrahman Abdî Paşa Vekayi-nâmesi, İstanbul: Çamlıca Yay.
• EKİCİ, Hatice 2006 , Sahhaf Rüşdi ve Divanı’nın Tenkitli Metni Yüksek Lisans Tezi , Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi SBE.
• ERDEM, Sadık 2005 , Neylî ve Dîvân’ı, Ankara: AKMY,.
• GÖRE, Zehra 2004 , Adnî Receb Dede, Hayatı ve Eserleri Doktora Tezi , Konya: Selçuk Üniversitesi SBE.
• GÖZİTOK, Mehmet Akif 2017 , Tellizade Vehbî ve Urfî-i Şirazî Divanı Şerhi İnceleme-Tenkitli Metin Doktora Tezi , Erzurum: Atatürk Ümiver- sitesi TAE.
• İPEKTEN, Haluk 1973 , Nâilî-i Kadîm Hayatı ve Edebî Kişiliği, Ankara: AÜEFY.
• KARABEY Turgut ve Mehmet Atalay 1999 Haz. , Neşâtî: Şerh-i Bazı Kasâid- , i ‘Urfî, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yay.
• KARAKAŞ, Mahmut 2012 , Bir Mutasavvıf Şair Ömer Nüzhet ve Eserleri, Şanlıurfa: Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yay.
• KARATAY, Fehmi Edhem 1961 , Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmaları Kataloğu I-II, İstanbul.
• KAYA, Bayram Ali 1998 , Neşâtî, İstanbul: Şule Yay.
• KILIÇ, Atabey 1994 , Ahmed Neylî Divanı Doktora Tezi , İzmir: Ege Üniversitesi SBE.
• KÖPRÜLÜ, Fuat 1934 , Dîvan Edebiyatı Antolojisi, İstanbul.
• KUTLAR, Fatma Sabîha 1996 , Arpaemîni-zâde Sâmî Dîvânı: Tenkitli Metin- İnceleme-Özel Adlar Dizini I-II Doktora Tezi , Ankara: Hacettepe Üniversitesi SBE.
• Mecmû’a-i Nefîse ve Ba’zı Ebyât u Kasîde, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi TY 3912.
• Mecmû’a-i Şerh-i Ba’zı Kasâid-i Urfî, Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi Bölümü 3410.
• Mecmû’a-i Şerh-i Ba’zı Kasâid-i Urfî, Süleymaniye Kütüphanesi Reşid Efendi 812.
• Mecmû’a, Süleymaniye Kütüphanesi Lala İsmail 729.
• Mehmed Süreyya 1996 , Sicill-i Osmanî I-VI, Haz. Nuri Akbayır , İstanbul: Tarih Vakfı Yurdu Yay.
• Mısır Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu 1870-1980 I-III,. Mısır 1990.
• NAMLI, Ali 2001 , İsmâil Hakkı Bursevî Hayatı, Eserleri, Tarikat Anlayışı , İstanbul: İnsan Yay.
• NEŞÂTÎ, Şerh-i Müşkilât-ı Ba’z-ı Ebyât-ı Urfî, Süleymaniye Kütüphanesi Lala İsmail 521.
• OCAK, Fatma Tulga 2002 , “XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Divan Edebiyatı ve Sebk-i Hindi”, Türkler I-XXI, Ankara, XI/733-741.
• OKUMUŞ, Ömer 1989 , "Hind Üslûbu Sebk-i Hindî ", Fen-Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi, Erzurum, S.17, 107-117.
• Osmanzâde Hüseyyin Vassaf 2011 , Sefîne-i Evliya I-V, Haz. Mehmet Akkuş, Ali Yılmaz , İstanbul: Kitabevi.
• ÖZCAN, Nuri 1988 , “Abdî, Himmetzâde”, DİA, I/74.
• ÖZDİNGİŞ, Vicdan 1998 , Sabîh Hayatı, Eserleri, Edebi Kişiliği ve Divanının Tenkidli Metni, Doktora Tezi , Konya: Selçuk Üniversitesi SBE.
• POYRAZ, Yakup 2008 , Seyyid Mehmed Efendi Hâkim Yaşamı, Edebî Kişiliği ve Dîvânı Üzerinde Bir Araştırma İnceleme-Metin Doktora Tezi , Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi SBE.
• TARLAN, Ali Nihat 1944 , İran Edebiyatı. İstanbul.
• TOKER, Halil 1996 , "Sebk-i Hindi Hind Üslubu ", İlmi Araştırmalar, II, 141- 150.
• TOPRAK, Sengül 1998 , Neşati'nin Şerh-i Kasa'id-i Örfi'si Yüksek Lisans Tezi , İzmir: Ege Üniversitesi SBE.
• YILDIRIM, Ali 1999 , “Rodosî-zâde’nin Kaside-i Nev-rûziyye Şerhi”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, IX, S.1, 217-239.
• YILMAZ, Ahmet 2006 , “Müstakimzâde Süleyman Sâdeddin”, DİA, XXXII, 113-115.
• YILMAZ, Ozan 2004 , Urfi’nin Kasidelerine Yapılan Türkçe Şerhler Yüksek Lisans Tezi , Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi SBE.
• ————, 2007 , “Klasik Şerh Edebiyatı Literatürü”, TALİD, V, S.9, 271-304.
• ————, 2010 , “Şiraz’dan Trabzon’a Sebk-i Hindî Köprüsü: Murtazâ Trabzonî ve Urfî Şerhleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 187, 2010, 139-158.