‘Simya’ Kelimesinin Divan Şiirinde Kullanımları

Yıl 2018, Cilt: 21 Sayı: 21, 563 - 588, 30.12.2018

Abdulhakim Kılınç

Öz

Divan şiiri, kendisinden önceki Arap ve Fars şiir geleneklerini devralmış ve onların üzerine kendine has bir şiir inşa edebilmiştir. Bununla birlikte İslâm kültürü etrafında kurulmuş olan ortak kültür coğrafyası üç farklı dilin benzer bir zihniyet etrafında toplanmasını da beraberinde getirmiştir. Divan şiiri bu ortak kültürün -Fars şiir geleneğinden daha fazla olmak üzere- zihniyet dünyasından faydalanmış, dönemin ilmî anlayışlarını şiire taşımıştır. Okültik bilimler olarak da bilinen gizli ilimler, öncelikle tasavvuf çevrelerinde ve Şia ehli arasında kabul görmüş buradan da toplumun diğer katmanlarına yayılmıştır. Bu ilimler divan şiirinin birçok metninde gerek kavramları gerekse de uygulamaları ile kendine yer bulmuştur. Bu ilimlerin ve kavramlarının doğru anlaşılamaması durumunda edebiyat metinlerinin çözümü de zorlaşmaktadır. Simya, sihir, kimya ve huruf ilimleri kardeş ilimlerdir. Bu dört Hermetik ilimden özellikle simya ve kimya kelimelerinin güncel Türkçede birbirine karıştırıldığı görülmektedir. Bu durum divan şiiri metinlerinin anlaşılmasına da yansımaktadır. Simyanın bakırı altın yapma uğraşında olan bir ilim şeklinde anlaşılması metinlerde karşılığını bulmamaktadır. Makalede simya kelimesinin Arapça, Farsça ve Türkçe sözlüklerdeki durumu incelenmiş ve divan şiiri metinlerinde hangi anlamda kullanıldığı ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Simya, Kimya, İlm-i Huruf, Sihir, Divan Şiiri

The Uses of The Word ‘Simya’ in Ottoman Poetry

Öz

Ottoman poetry has inherited former Arabic and Persian poetry traditions and built a poetry on them specific to itself. Besides, the common cultural geography, which has been founded around Islam culture, has brought the collection of three different language around a similar mentality. Ottoman poetry has benefited from the mindset world of this common culture –a lot more than Persian poetry tradition– and transferred the scientific intelligence of the period to poetry. Secret disciplines, known as occultic sciences, have been accepted in the Sufi society and among the Shia masters at first, and then, spread to the other layers of society. Those disciplines has found a place for themselves in many of the texts of Ottoman poetry with both their concepts and practices. When those disciplines and their concepts cannot be understood correctly, this makes literary texts difficult to analyze. Simya, magic/sorcery, alchemy and huruf letter s are sister sciences. It is seen that among these four Hermetic disciplines especially the words ‘simya’ and ‘alchemy’ are confused in modern Turkish. This situation reflects on the understanding of Ottoman poetry texts, as well. The idea of simya being a discipline that is in the pursuit of turning copper into gold does not find a place in the texts. In this paper, the context of the word ‘simya’ in Arabic, Persian and Turkish dictionaries is investigated, and it is tried to reveal that in what meanings it is used in Ottoman poetry texts.

Anahtar Kelimeler

Simya, Alchemy, Science of Letters, Sorcery, Ottoman Poetry

Kaynakça

• ADIVAR, Abdülhak Adnan 1982 , Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Ahmed Taşköprüzade 1313/1896 , Mevzû’âtu’l-Ulûm, çev. Kemaleddin Mehmed Efendi, Dersaadet: İkdam Matbaası.
• Ahmed Vefik Paşa 2000 , Lehce-i Osmani, haz. Recep Toparlı, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ali Ekber Dihhoda 1999 , Lügatname, Tahran: Danişgah-ı Tahran Müessese-i Lugâtname-i Dihhudâ.
• Ali Seydi 1330/1912 , Resimli Kamus-ı Osmani, İstanbul: Matbaa ve Kütüphane-yi Cihan.
• ALTUN, Kudret 1999 , Gelilolulu Mustafa Ali ve Divanı, Niğde: Özlem Kitabevi.
• ALTUN, Mustafa 2017 , İbrâhim İbn-i Bâlî'nin Hikmet-nâmesi, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• AYDIN, Ayten Koç 2009 , “Simya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXXVII, 218-20.
• AYVERDİ, İlhan 2005 , Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• Belal Saber Mohamed Abdelmaksoud 2017 , Leylâ ile Mecnûn Mesnevisinin Arap, Fars ve Türk Edebiyatı`nda Ele Alınmış Biçimi ve Larendeli Hamdî`nin Eseri, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• BOZHÜYÜK, Mehmet Emin 1998 , “Hurûf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XVIII, 397-401.
• Cemaleddin Muhammed Bin Mükerrem İbn Manzur 1984 , Lisanü'l-Arab, Kum-İran: Edebi'l-Havza.
• ÇAĞBAYIR, Yaşar 2007 Ötüken Türkçe Sözlük, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• DEVELLİOĞLU, Ferit 1996 , Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi.
• DOĞAN, Muhammed Nur 1987 , Şeyhülislâm İshak Efendi, Hayatı, Eserleri ve Divan’ının Edisyon Kritiği, Doktora Tezi İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• EBELİNG, Florian 2017 , Hermes Trismegistos'un Gizemi, çev. Mehmet Ali Erbak, İstanbul: Omega Yayınları.
• Ebüzziya Mehmed Tevfik 1306/1889 , Lügat-i Ebüzziya, Kostantiniye: Matbaa-yı Ebüzziya.
• ELİADE, Mircea 2002 , Babil Simyası ve Kozmolojisi, çev. Mehmet Emin Özcan, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• ERGİN, Muharrem 1980 , Kadı Burhaneddin Divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ERİŞEN YAZICI, Gülgün 2017 , Edirneli Kâmî ve Dîvânı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Hasan Amid 1984 , Ferheng-i Amid, Tahran: Müessese-i İntişarat-ı Emir Kebir.
• Hüseyin Remzi 1305/1887 , Lügat-ı Remzi, İstanbul: Matbaa-i Hüseyin Remzi.
• İbn Haldun Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Mu- hammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî 1900 ? , Mukaddime, nşr. Abdurrahman Muhammed, Kahire: Matbaatü'l-Behiyyetü'l-Mısriyye.
• İPEKTEN, Haluk 1990 , Nâ'ilî Divânı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KALKIŞIM, Muhsin 1994 , Şeyh Gâlîb Dîvânı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Katip Çelebi 1971 , Keşfu’z-Zünûn an-Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn, tsh. Şerefettin Yaltkaya ve Kilisli Rıfat Bilge, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
• KAYA, Bayram Ali 2017 , Azmizâde Hâletî Dîvânı, Ankara: Kültür Ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• KESKİN, Günyüz Çev. 2017 , Peygamber Enok'un Kitabı, , İstanbul: Hermes Yayınları.
• KESTELLİ, Raif Necdet 2004 , Resimli Türkçe Kamus, haz. Recep Toparlı, Belgin Tezcan AKSU, Canan Selvi Kanoğlu, Seyfullah Türkmen, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KILIÇ, Mahmud Erol 2017 , Hermesler Hermesi, İstanbul: Sufî Kitap.
• KIRBIYIK, Mehmet 1999 , Katibzâde Sâkıb Mustafa Hayatı, Eserleri, Edebi Kişiliği ve Divanının Tenkidli Metni, Doktora Tezi Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• LANE, Edward William 1968 , An Arabic-English Lexicon, Beyrut: Librairie Du Liban.
• LEVEND, Agâh Sırrı 1984 , Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Mehmed Salahi 1313/1895 , Kamus-ı Osmani, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası.
• Muallim Naci 1322/1905 , Lügat-i Nâcî, İstanbul: Asr Matbaası.
• Muhammed Muin 1985 , Ferheng-i Farsi, Tahran: Müessese-i İntişarat-ı Emir Kebir.
• Muhammed b. Yakub Firuzabadi 1319/1902 , Kâmûsü'l-Muhît, Kahire: Matbaatü'l-Meymeniye.
• Mütercim Asım Efendi 1287/1870 , Tibyan-ı Nafi der Terceme-i Burhan-ı Katı, İstanbul: Matbaa-yı Amire.
• ________ 2013 , el-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît Kâmûsu'l- Muhît Tercümesi, haz. Mustafa Koç ve Eyyüp Tanrıverdi, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları,.
• NİŞANYAN, Sevan 2009 , Sözlerin Soyağacı: Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, İstanbul: Everest Yayınları.
• ÖZDEMİR, Mehmet 1999 , Neccâr-zâde Rızâ Divanı'nın Edisyon Kritiği, Yük- sek Lisans Tezi Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• REDHOUSE, Sir James William 2011 , A Turkish and English Lexicon, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• SARAÇ, Celal 1963 , “Cabir İbni Hayyan Üzerine”, İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Dergisi, 1, 4-15.
• Seyyid Şerif Cürcanî Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî el-Hanefî 1997 , Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü "Kitabu't-Ta'rifât", çev. Arif Erkan, İstanbul: Bahar Yayınları.
• Seyyid Ziyaeddin Yahya 2016 , Ebû Ali Sînâ Hikâyesi Gencîne-i Hikmet Hikâye- i Ebû Ali Sînâ, haz. Aytekin Yıldız, İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• STEİNGASS, Francis Joseph 1998 , A Comprehensive Persian-English Dictionary, Beyrut: Librairie Du Liban.
• Sünbülzâde Vehbî 2004 , Lutfiyye, haz. Süreyya A. Beyzadeoğlu, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Şemseddin Sami 1996 , Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• TARLAN, Ali Nihat 1992 , Hayâlî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• TAŞ, Hakan 2017 , Vahyî Dîvanı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• TEZ, Zeki 2010 , Kimya Tarihi, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
• _________ 2017 , Kimyanın Gizemli Arka Bahçesi: Simya, İstanbul: Hayykitap.
• TULUM, Mertol 2011 , 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı: Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Vankulu Mehmed 2014 , Vankulu Lügati, haz. Mustafa Koç ve Eyyüp Tanrıverdi, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.