Bir Metin Yeniden Yazılırken Neler Değiştirilir: Dâfi‘u’l-Hüzn ve Mahzenü’l-Esrâr Örneği

Yıl 2019, Cilt: 22 Sayı: 22, 137 - 170, 01.07.2019

Şeyma Benli

Öz

Afyon, esrar, berş, boza, şarap, kahve ve benzeri maddelerin teşhis ve intak sanatları yardımıyla birbirlerine karşı üstünlüklerini iddia ve ispat etmeye çalıştıkları keyif verici maddelerin mükeyyifat münazarası, Türk münazara edebiyatında en çok işlenen konuların başında gelmektedir. Dâfi‘u’l-Hüzn adlı eser ise bu türün şimdiye kadar bilinmeyen bir halkasını oluşturmaktadır. Müellifi meçhul olan bu eser, Nidâî’nin yeniden yazım örnekleri arasında ilk sırada yer almaktadır. Dâfi‘u’l-Hüzn, Vardarlı Fazlî tarafından mesnevi şeklinde ve Mahzenü’l-Esrâr adıyla yeniden yazılmıştır. Bu makale Mahzenü’l-Esrâr örneğinde yeniden yazılan eserlerde ne gibi değişiklikler yapılabileceğini belirlemeyi amaçlamaktadır. Bunun için öncelikle kaynak metin ile yeniden yazılan metin tanıtılmış, muhtevaları hakkında mukayeseli bir şekilde bilgi verilmiş, iki eser arasındaki ilişki açıklanmış ve Türk münazara edebiyatında Dâfi‘u’l- Hüzn’ün yeri belirlenmeye çalışılmıştır. Ardından Mahzenü’l- Esrâr örneğinde, yeniden yazım sürecinde kaynak metnin ne kadar değişebildiği, hangi hususlarda değişim tasarrufunda bulunulabildiği ayrı başlıklar altında değerlendirilmiş, bu yapılırken de elde edilen bulgular başka eserlerden örneklerle desteklenmiştir. Ayrıca bu değerlendirmeler sırasında Dâfi‘u’l-Hüzn’ün neden nazma çekildiği, kaynak metin üzerinde yapılan değişikliklerin hangi amaçlarla yapıldığı sorularına cevap aranmıştır. Son olarak Dâfi‘u’l-Hüzn’ün çeviri yazımı yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Vardarlı Fazlî, münazara, keyif verici maddeler, yeniden yazım, Şiîleştirme

What is Changed When A Text is Rewritten: The Case Of Dâfı‘ Al-Huzn And Mahzan Al-Asrâr

Öz

The debate of pleasure-giving substances such as opium, bersh, hashish, boza, wine and coffee is the most written topic in Turkish debate literature. In this genre, these subtances fight for superiority over others by means of personification. Dâfi‘ al-Huzn is a hitherto unknown link of the genre. This anonym work is the first rewriting of Nidâî’s Mubâhasât-ı Mukeyyifât. Dâfi‘ al-Huzn was rewritten in mathnawi form by Vardarlı Fazlî with the title of Mahzan al-Asrâr. This paper aims to determine what kind of changes can be made in the rewritten works by giving Mahzan al-Asrâr as an example. For this purpose firstly the source text and its rewriting have been introduced, their contents have been illuminated comparatively, the relationship between them has been explained and the place of Dâfi‘ al-Huzn in Turkish debate literature has been determined. Then, in the case of Mahzan al-Asrâr, how and how much the source text can be changed during the rewriting process has been evaluated under different headings and the findings have been supported by examples from other works. In addition, during these evaluations, the answers to the questions for the purpose of the changes made on the source text and why Dâfi‘ al-Huzn was transferred into poetry have been sought. Finally, Dâfi‘ al-Huzn has been transcripted.

Anahtar Kelimeler

Fazlî of Vardar, debate, pleasure-giving substances, rewriting, Shiitization

Kaynakça

• ACLÛNÎ t.y , Keşfü’l-Hafâ, I, Haleb: Mektebetü’t-Türasi’l-İslâmî.
• AKKAYA, İbrahim ve Fahri Ayanoğlu 2009 , Osmanlı İmparatorluğu’ndan Gü- nümüze Denizlerimizin Âmirleri: Derya Kaptanları, Bahriye Nazırları, Deniz Kuvvetleri Komutanları, İstanbul: Deniz Basımevi Müdürlüğü.
• AKSOYAK, İsmail Hakkı 2018 , “XVII. Yüzyıl Şâirlerinden Vardarlı Fazlî’nin Mahzenü’l-Esrâr Dâfi‘ü’l-Hüzn Mesnevisi”, Akademik Dil ve Edebi- yat Dergisi, 2/II, 78-137.
• AKSOYAK, İsmail Hakkı 2016 , 14. Yy’dan 19. Yy’a Anadolu ve Rumeli’de Ya- zılmış Türkçe Edebi Metinler Üzerine Söylenmemiş Sözler, Ankara: Grafiker Yay.
• ALPAY, Gönül 1973 , “Yusuf Emiri’nin Beng ü Çagır Adlı Münazarası”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara: TDK Yay., 103-125.
• ATİK, Arzu 2012 , “Bir Hulasa Denemesi: Cevrî ve Selîmnâme’si” Divan Ede- biyatı Araştırmaları Dergisi 8, İstanbul, 21-36.
• AYNUR, Hatice 2019 , “A Survey of Disputation Texts in Ottoman Litera- ture”, Disputation Literature in the Near East and Beyond, Ed. by Enrique Jiménez & Catherine Mittermayer, Berlin: De Gruyer, bas- kıda .
• AYNUR, Hatice ve Jan Schmidt 2007 , “A Debate Between Opium, Bersh, Hashish, Boza, Wine and Coffee”, TUBA, 31/I, 51-117.
• BABACAN BURSALI, Meryem 2017 , “Berlin Devlet Kütüphanesinde Bulu- nan Bir Mecmua ve Müellifi Bilinmeyen Bir Eser: Esrâr-nâme”, Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1/2, 1-34.
• BEHRENS-ABOUSEIF, Doris 2000 , “İbrâhim Gülşenî Külliyesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, 21, İstanbul, 304-305.
• BENLİ, Şeyma 2019 , Klasik Türk Edebiyatında Münazara, Doktora Tezi, İÜ SBE, İstanbul.
• BİLGEGİL, Kaya 1989 , Edebiyat Bilgi ve Teorileri Belâgat , İstanbul: Enderun Kitabevi.
• ÇELEBİOĞLU, Âmil 1998 , “Türk Edebiyatında Manzum Dinî Eserler”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul: MEB Yay.
• DONUK, Suat Haz. 2017 , Nev‘îzâde Atâyî, Hadâ’iku’l-Hakâ’ik Fî Tekmileti’ş- Şakâ’ik: Nev‘îzâde Atâyî’nin Şakâ’ik Zeyli İnceleme-Tenkitli Metin , II, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• ERKAL, Abdulkadir 2016 , Osmanlı Toplumunda ve Edebiyatında Afyon ve Es- rar, Ankara: Birleşik Dağıtım.
• FIĞLALI, Ethem Ruhi 2001 , “İsnâaşeriyye”, TDV İslam Ansiklopedisi, 23, İs- tanbul, 142-147.
• GÜRBÜZ, Mehmet ve Tuba Durmuş 2017 , “Nazımdan Nesre Anlatımın Dö- nüşümü: Dâsitân-ı Ferruh u Hümâ Örneği”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 19, İstanbul, 147-168.
• GÜVENÇ, Ahmet Özgür 2015 , “Deli Dumrul’un Yeniden Yazım Sürecin- deki Değersel Dönüşümü”, Düşünce Hayatımızda ve Kültürümüzde Dede Korkut Uluslararası Sempozyumu, 21-22 Mayıs 2015, ed. Fatih Yalçın & Kürşad Kara, Bayburt: Bayburt Üniversitesi Yay., 135-146.
• İPŞİRLİ, Mehmet 1993 , “Çelebi”, TDV İslam Ansiklopedisi, 8, İstanbul, 259.
• KÂTİP ALİ EFENDİ ? , Dâfi‘u’l-Hüzn, Ankara Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 892.
• KESKİN, Mustafa, Ayhan Öztürk, Hamdi Savaş, Havva Kurt Haz. 1997 , Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmâniyye, IV/I, İstanbul: Sebil.
• KILPATRİCK, H. 1999 , “Abridgements”, Encyclopedia of Arabic Literature, ed. Julie Scott Meisami & Paul Starkey, V. 1, London and New York: Routledge, 23-24.
• KRSTİC, Tijana 2011 , “Illuminated by the Light of Islam and the Glory of the Ottoman Sultanate: Self-Narratives of Conversion to Islam in the Age of Confessionalization”, Contested Conversion to Islam: Nar- ratives of Religious Change in the Early Modern Ottoman Empire, Stanford, California: Stanford University Press, 98-120.
• KÜRKÇÜOĞLU, Kemal Edip Haz. 1955 , Fuzûlî, Beng ü Bâde, İstanbul: Ma- arif Basımevi.
• OCAK, Ahmet Yaşar 2013 , Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler yahud Dairenin Dışına Çıkanlar 15-17. Yüzyıllar , 4. bs., İstanbul: Timaş.
• ÖZÇELİK, Kenan 2017 , “17. Yüzyıldan 14. Yüzyıla Armağan: Şâdî Meddâh Adına Yayımlanan Maktel-i Hüseyin”, Mertol Tulum Kitabı, ed. Ah- met Kartal ve Mehmet Mahur Tulum, Eskişehir: Sivrihisar Belediyesi, 609-622.
• ÖZÇELİK, Sadettin 2007 , “Nidâî”, TDV İslam Ansiklopedisi, 33, İstanbul, 77- 78.
• ÖZTÜRK, Metin 2006 , Sıhhatî Çelebi’nin Menâkıb-ı Mükeyyifât-ı Âlem Risalesi Çerçevesinde 17. Yüzyıl İstanbul’unda Keyif Verici Maddeler, YL Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• SEVİNDİK, Hakan 2013 , “Nidâ’ī’nin Mubâhasât-ı Mükeyyifât Adlı Müna- zarası ve Osmanlı Günlük Yaşamının Bir Parçası Olarak Keyif Verici Maddeler”, Uluslararası Klasik Türk Edebiyatı Sempozyumu, 10- 12 Mayıs 2012, Ordu: Ordu Üniversitesi Yay., 326-351.
• ŞENER, Hasan Haz. 2014 , Nağzî, Münâzara-i Kahve vü Bâde, Ankara: Gra- fiker Yay.
• TERZİOĞLU, Derin 2013 , “How to Conceptualize Ottoman Sunnitization: A Historiographical Discussion”, Turcica, 44, 301-338.
• TOSKA, Zehra 2007 . “Ahmet Mithat Efendi’nin ‘Bir Diğer Eseri’: Hulâsa-i Hümâyunnâme”, TUBA, 31/II, 291-318.
• UZUN, Mustafa 2013 , “Yazıcıoğlu Mehmed Efendi”, TDV İslam Ansiklope- disi, 43, İstanbul, 362-363.
• ÜLKEN, Fatih 2017a , “Müellifi Meçhul Bir Edebî Münazara: Hikâyât-ı Mü- keyyifât-ı Âlem”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10/52, 261- 276.
• ÜLKEN, Fatih 2017b , “24 Rebiyülevvel 1163/3 Mart 1730 Tarihli Bir Mükey- yifat Münazarası: Muhâleme-i Mükeyyifât”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10/54, 180-191.
• ÜNVER, İsmail 1986 , “Mesnevi”, Türk Dili Dergisi Türk Şiiri Özel Sayısı II Divan Şiiri , 36/LII, 430-563.
• WAGNER, E. 1993 , “Munazara”, Encyclopaedia of Islam, ed. C.E. Bosworth & E. Van Donzel & W.P. Heinrichs & Ch. Pellat, V. 7, Leiden & New York: E.J. Brill, 565-568.
• YILMAZ, Fatma Büyükkarcı 2013 , “Nidayî El-Ankaravî’nin Bilinmeyen Bir Eseri Mübâhasât-ı Mükeyyifât ve Aynı Konudaki Diğer Eserler”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8/3, 681-704.
• YILMAZ, Ozan Haz. 2012 , Sûdî-i Bosnevî, Gülistân Şerhi, İstanbul: Çamlıca Yay.