“Zanbak” ve Klasik Türk Şiirindeki İzleri

Yıl 2021, Cilt: 27 Sayı: 27, 127 - 157, 30.12.2021

Hiclal Demir

Öz

Zanbak lilium ; kadim medeniyetlerde, mitolojide ve dinî mitlerde simgesel anlamlar kazanmış, zarif ve güzel kokulu bir çiçektir. Zaman içinde masumiyet, iffet ve saflığın simgesi olmuş; Madonna zanbağı da denen ak zanbak Hz. Meryem’le özdeşleştirilmiştir. Dinî resimlerde ve tasvirlerde kullanılan zanbak Batı’da “hanedanların çiçeği” olarak da anılır. Zanbak, uzun boyu ve bembeyaz çiçekleri ile Türk bahçelerinde de özel bir yer edinmiştir. Estetik görüntüsü, tabiatı en ince ayrıntısına kadar gözlemleyen Klasik Türk edebiyatı şairlerine ilham kaynağı olmuştur. Klasik Türk şiirinde zanbağın izinin sürüldüğü bu çalışma için farklı yüzyıllarda eser vermiş pek çok şairin Dîvân’ı taranmıştır. Tespit edilen beyitlerde zanbağın sevgilinin burnuna ve parmaklarına teşbih edildiği görülmüştür. Ancak burun ve parmaklar âşığı cezbeden öncelikli uzuvlar olmadığından bu teşbih süreklilik arz etmez. Estetik görünümüyle şairlere başka imge kapıları da açan zanbak, uzun boyu ve ortasındaki sarı tohumlarıyla çiçek bahçesinin serdarı olmuş; bâzûbend, mum, mecmua, sütun vb. farklı nesnelere benzetilmiştir. Hz. Mûsâ’nın “kef-i beyzâ” mucizesiyle de ilişkilendirilen zanbak, bu anlam alanıyla özellikle 16. yüzyıl şairlerinin Dîvân’larında yer bulmuştur. Gül, nergis, sünbül gibi sevgilinin tesir edici güzellik unsurlarıyla özdeşleşememesi ve lalenin 18. yüzyılda kazandığı popülarite, zanbağın sonraki yüzyıllarda Dîvân’larda fazla yer bulamamasına sebep olmuştur.

Anahtar Kelimeler

zanbak, lilium, hanedanların çiçeği, Klasik Türk edebiyatı

“Lilium” and Its Traces in Classical Turkish Poetry

Öz

Lilium zanbac is an elegant flower with nice fragrance that gained symbolic meanings in ancient civilizations, mythology and religious myths. In time, it symbolized innocence, chastity and purity. White lilium also known as the Madonna lilium is identified with Virgin Marry, too. In religious icon and paintings, lilium is mentioned as a “dynasty flower” in the West countries. In the meantime, lilium had a special place in Turkish gardens with its tall stem and pure white flowers. Due to its aesthetic image, it is a source of inspiration to the poets of the Classical Turkish literature that observes nature down to its tiniest details. As a corollary, this paper browses the Dîvân of many poets who wrote poems in different centuries, so as to track the use of lilium in Classical Turkish poetry. In the couplets identified, it is seen that the lilium is compared to the nose and fingers of the lover. But this depiction or analogy is not persistently seen since a nose or fingers are not attractive for a lover all the time. Lilium, opening up other image doors to the poets with its aesthetic outlook, is also the highlight in a Turkish flower garden, thanks to its long stem and yellow seeds in the center. Analogies are drawn between this flower and objects such as bâzûbend, candle, mecmua, column etc. Lilium, associated with the miracle of “kef-i beyzâ” by Prophet Moses is commonly elaborated in the Dîvân of the poets of the 16th century, in this regard. In a nutshell, since it was not identified with strong attractive beauty features of a lover as much as a rose, a narcissus or a hyacinth etc. and tulip gained popularity in the 18th century, lilium could not gain a place anymore in Dîvân, in the following centuries.

Anahtar Kelimeler

zanbac, lilium, fleur de lis, Classical Turkish literature

Kaynakça

• AÇIL, Berat 2015 , “Klasik Türk Şiirinde Estetik Bir Unsur Olarak Çiçekler”, FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 5, 1-24.
• AKSOYAK, İ. Hakkı 2018 , Gelibolulu Mustafa Âlî – Divanlar, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58695,gelibolulu-mustafa-ali- divanipdf.pdf?0 28.08.2021 .
• AKÜN, Ömer Faruk 1994 , “Divan Edebiyatı”, TDV İslam Ansiklopedisi, 9, 389-427.
• AVŞAR, Ziya 2017 , Revânî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56143,revani-divanipdf.pdf?0 29.08.2021 .
• AYHAN, Emrah 2000 , “Nakşî Dîvânı”. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• AYVAZOĞLU, Beşir 2020 , Güller Kitabı, İstanbul: Kapı Yayınları.
• BAYRAM, Yavuz 2007 , “Klasik Türk Şiirinde Duyguların Dili: Çiçekler”, Turkish Studies, 2/4, 209-217.
• BAYTOP, Turhan 1994 , Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed ve M. Ali Tanyeri 1987 , Zatî Divanı- Gazeller Kısmı, III. Cild, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ÇETİNDAĞ, Yusuf 2002 , “Türk Kültüründe Hayvan ve Bitki Motifinin Seyri”, Türkler, 4, 171-181. https://www.researchgate.net/publication/339644013_turk_kult urunde_hayvan_ve_bitki_motifinin_seyri 10.09.2021 .
• ÇETİNKAYA KARAKOYUN, Ülkü 2017 , Mecmû’a-i Eş’âr Ankara Üniversitesi DTCF Kütüphanesi-Üniversite A.26 , https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55870,mecmua-i-esar-pdf.pdf?0 13.09.2021 .
• DEMİRCAN, Sunay, “Zambak Zumbak Dön Arkana İyi Bak”
• https://www.sunaydemircan.com/single-post/2019/03/28/zambak- zumbak-d%C3%B6n-arkan%C4%B1-iyi-bak 14.08.2021 .
• DİNÇER, Zeynep, “Klasik Türk Şiirinde Burun” https://www.academia.edu/35422811/KL%C3%82S%C4%B0K_T %C3%9CRK_%C5%9E%C4%B0%C4%B0R%C4%B0NDE_BURUN 14.08.2021 .
• DOĞAN, Muhammet Nur 1997 , Şeyhülislâm Es’ad ve Dîvânı, İstanbul: MEB Yayınları.
• ERDOĞAN, Mustafa 2017 , Bursalı Rahmî ve Dîvânı
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55910,bursali-rahmi-divanipdf.pdf?0 27.08.2021 .
• ERTUĞ TARIM, Zeynep 2009 , “Sorguç”. TDV İslam Ansiklopedisi, 37, 378- 380.
• ERTUĞ TARIM, Zeynep 2009 , “Solak”. TDV İslam Ansiklopedisi, 37, 368-369.
• ERÜNSAL, İsmail 2018 , Tâcî-zâde Ca‘fer Çelebi- Dîvân
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59332,taci-zade-cafer-celebi- divanipdf.pdf?0 01.09.2021 .
• GIYNAŞ, Kamil Ali 2017 , Pervâne Bey Mecmuası
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55832,pervane-bey-mecmuasi-pdf.pdf?0 27.08.2021 .
• HARMANCI, Esat 2017 , Süheylî-Dîvân
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55750,suheyli-divanipdf.pdf?0 27.08.2021 .
• İPEKTEN, Halûk 1998 , Bâkî - Hayatı Sanatı Eserleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• KAPLAN, Mahmut 2019 , Neşâtî – Dîvân
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/67330,nesati-divanipdf.pdf?0 01.09.2021 .
• KAPUCU, Benan, “Zambak: hem güzel hem güçlü”
• https://acikradyo.com.tr/botanitopya/zambak-hem-guzel-hem-de-guclu 14.08.2021 .
• KARAKÖSE, Saadet 2017 , Nev’î-zâde Atâyî Dîvânı
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55734,nevi-zade-atayi-divanipdf.pdf?0 28.08.2021 .
• KARAVELİOĞLU, Murat Ali 2005 , On Altıncı Yüzyıl Şairlerinden Prizrenli Şem ‘î‘nin Divanı’nın Edisyon Kritiği ve İncelenmesi I,İ stanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• KAYA, Bayram Ali 2017 , Azmizâde Hâletî Dîvânı
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56159,azmizade-haleti-divanipdf.pdf?0 29.08.2021 .
• KUFACI, Osman 2020 , “Divan Şiirinin Estetik Dünyasında Şem’-i Kâfur Kafurdan Mum ”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi TAED, 67, 187-206.
• Kemâl Paşazâde Dîvânı 1313 , Dersaadet: İkdam Matbaası.
• KÖKSAL, M. Fatih 2017 , Edirneli Nazmî - Mecma‘u’n-Nezâ’ir İnceleme - Metin
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56057,mecmaun-nezair-edirneli-nazmi- pdf.pdf?0 27.08.2021 .
• KILIÇ, Filiz 2017 , Âşık Çelebi Dîvânı
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55975,asik-celebi-divanipdf.pdf?0 28.08.2021 .
• KUTLAR OĞUZ, Fatma Sabiha 2017 , Arpaemîni-zâde Mustafâ Sâmî -Dîvân
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56084,arpaeminizade-mustafa-sami- divanipdf.pdf?0 01.09.2021 .
• KÜÇÜK, Sabahattin ty , Bâkî Dîvânı
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10596,bakidivanisabahattinkucukpdf.pdf ?0 28.08.2021 .
• MÜLÂYİM, Selçuk 2010 , “Sütun”. TDV İslam Ansiklopedisi, 38, 181-182.
• ONAY, Ahmet Talat 2000 , Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı Haz. Cemal Kurnaz , Ankara: Akçağ Yayınları.
• ÖZCAN, Abdülkadir 1992 , “Bölük”. TDV İslam Ansiklopedisi, 6, 325-325.
• PALA, İskender 2002 . Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: L&M Yayınları.
• POLAT, N. Hikmet 2015 , Türk Çiçek Kültürü Üzerine Cevat Rüştü’den Bir Güldeste, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• SARAÇ, Mehmet A. Yekta ty , Emrî Dîvânı
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10607,emridivanipdf.pdf?0 27.08.2021 .
• SEFERCİOĞLU, Nejat 1990 , Nev’î Dîvânı’nın Tahlîli, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Şemseddin Sami ty , Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• TARLAN, Ali Nihat 1997 , Necati Beg Divanı, İstanbul: MEB Yayınları.
• TARLAN, Ali Nihad 1970 , Zatî Divanı - Gazeller Kısmı, II. Cild, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• TOSUN, Serdal 2011 , “Hâfız Ahmed Paşa Divanı ve İncelenmesi”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• ÜST, Sibel 2018 , Edirneli Nazmî Dîvânı
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57766,edirneli-nazmi-divanipdf.pdf?0 27.08.2021 .
• YILMAZ, Müslüm 2010 , Sehî Bey Dîvânı İnceleme-Metin , Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.