Mevlânâ’nın Dîvânında “Kut”lu Ceylan Motifi

Yıl 2021, Cilt: 27 Sayı: 27, 213 - 238, 30.12.2021

Serap Denizmen

Öz

Geyik Türk kültürünün en önemli motiflerindendir. İslam öncesi dönemde Türkler arasında ongun olarak kabul görmüş ve "kut"lu bir hayvan olduğuna inanılmıştır. Zaman içerisinde geyikler hakkında çeşitli mit ve efsaneler ortaya çıkmış; bu anlatılar şifâhî kültüre sahip Türkler arasında nesilden nesile aktarılmıştır. Tanrı ile irtibatlı olduğu düşünülen geyik genellikle iyilik getiren bir hayvan olarak kabul görmüştür. Halı, kilim ve taş baskı örtülerin vazgeçilmez motiflerinden biri olan geyik Türkler’in İslâmiyet’i kabulüyle birlikte yavaş yavaş mitolojik karakterini terk etmeye başlamıştır. XIV. yüzyılda Anadolu sahasında ortaya çıkan geyik destanlarında avcıdan kaçan mazlum bir av hayvanıdır ancak mucizevi şekilde dile gelip Hz. Peygamber’i tasdik etmiştir. Osmanlı şiirinde ise geyik tamamen mitolojik özelliklerinden sıyrılarak yerini daha küçük bir tür olan âhû yani ceylana bırakır. Âhû, gözlerinin güzelliği ve saçtığı misk kokusuyla Osmanlı şâirlerinin en çok rağbet ettiği teşbih unsurlarından biri olmuştur. XIII. asrın mutasavvıf şâirlerinden Mevlânâ’nın dîvânında göz ve misk ile sunulan âhû imgesinin yanında Orta Asya Türk kültüründen izler taşıyan bir ceylan motifi de mevcuttur. Dîvândaki ilgili beyitler tespit edilerek “kut”lu ceylan motifi tahlil edilmiştir. Bu imgenin temsil ettiği unsurlar ortaya konmuş ve işaret ettiği tasavvufi anlamlar açıklanmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mevlânâ, Dîvân-ı Kebîr, geyik, âhû, ceylan, imge, motif, Türk mitolojisi

“Blessed” Gazelle Motif in Rumi’s Diwan

Öz

Deer is one of the most important motifs of Turkish culture. In the pre-Islamic period, it was accepted as totem among the Turks and was believed to be a "blessed" animal. Over time, various myths and legends about deer have emerged and these narratives have been passed down from generation to generation among Turks who have a verbal culture. Deer, which was thought to be connected with God, was generally accepted as a benevolent animal. Deer, which is one of the indispensable motifs of carpets, rugs and lithographs, has gradually started to abandon its mythological character with the acceptance of Islam by the Turks. It is an oppressed game animal that escaped from the hunter in the deer epics that emerged in the Anatolian field in the 14th century, but it miraculously came to the fore and approved Prophet Muhammad. In Ottoman poetry, the deer is completely stripped of its mythological features and is replaced by a smaller species, ahu, the gazelle. With the beauty of his eyes and the scent of musk, ahu became one of the most sought-after elements of simile by Ottoman poets. In addition to the ahu image presented with eyes and musk in the diwan of Rumi, one of the 13th century sufi poets, there is also a gazelle motif bearing traces of Central Asian Turkish culture. The relevant couplets in the diwan were determined and the motif of "blessed gazelle" was analyzed. The elements represented by this image have been revealed and the mystical meanings it points to have been tried to be explained.

Anahtar Kelimeler

Rumi, Diwan-e Shams-e Tabrizi, deer, gazelle, image, motif, Turkish mythology

Kaynakça

• AKÜN, Ömer FARUK 1994 , “Divan Edebiyatı”, Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi DİA , İstanbul: TDV Yayınları, IX, 389-427.
• ARAT, Reşit Rahmeti 1947 , Kutadgu Bilig I Metin , İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• ARIK, Rüçhan 2000 , Kubad Abad Selçuklu Saray ve Çinileri, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• ARMUTLU, Sadık 2020 , Gazel Felsefesi: Gazelde Beşerî Aşkın Kaynaklarını Aramak Hadarîlik-Uzrîlik , İstanbul: Kesit Yayınları.
• BAYRAM, Mikail 1986 , “Ahi Evran Hakkındaki Yılan Evren: Ejder Efsanelerinin Ortaya Çıkışı, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, II. cilt [Halk Edebiyatı], s. 75-79.
• BÜRGEL, J. Christoph 1989 , “The Lady Gazelle and Her Murderous Glances”, Journal of Arabic Literature, XX/1, 1-11.
• ÇAĞATAY, Saadet 1956 , “Türk Halk Edebiyatında Geyiğe Dair Bazı Motifler”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten [1956], s. 153-177.
• ÇORUHLU, Yaşar 2019 , Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi I-II, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• ESİN, Emel 1978 , İslâmiyetten Önceki Türk Kültür Târîhî ve İslâma Giriş Türk Kültürü Ek Kitabı, II, Cild I/b’den Ayrı Basım , İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• ______ 2001 , Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• ______ 2004 , Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Feridüddîn Attâr 2007 , Evliya Tezkireleri, haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• GORDLEVSKİY, Vladimir Aleksandroviç 2019 , Küçük Asya’da Selçuklular, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• HOLAY, P.V 1998 , “Vedic Astronomers”, Bulletin of Astronomical Society of India, XXVI, 91-106.
• İPEKTEN, Haluk 1996 , “Gazel”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, XIII, 440-442.
• KANAR, Mehmet 2016 , Kanar Büyük Farsça-Türkçe Sözlük, İstanbul: Say Yayınları.
• KARTAL, Ahmet 2019 , “Klasik Türk Şiirinde ‘Misk’”, Osmanlı Edebî Metinlerinin Anlam Dünyası Sempozyumu Bildiriler Kitabı Bilecik, 12- 13 Mayıs 2017 , s. 9-44.
• Kâşgarlı Mahmud 2015 , Dîvânu Lugâti’t-Türk, haz. Ahmet B. Ercilasun-Ziyat Akkoyunlu, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KÖPRÜLÜ, Mehmet Fuad 2014 , Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, İstanbul: Alfa Yayınları.
• Mevlânâ 2020 , Dîvân-ı Kebir I-VII, çev. Abdülbaki Gölpınarlı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Mevlânâ Celâleddin Muhammed Mevlevî Rûmî 1376 , Külliyât-ı Şems-i Tebrîzî, tsh. Bediüzzaman Füruzanfer, Tahran: Müessese-i İntişarat- ı Emir Kebir.
• MUSAFFÂ, Ebülfazl 1357 , Ferheng-i Istılâhât-ı Nücûmî, Tebriz: İntişarat-ı Müessese-i Tarih ve Ferheng-i İran.
• MÜLAYİM, Selçuk 2015 , Değişimin Tanıkları: Türk Sanatında İkonografik Dönüşümler, İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• OCAK, Ahmet Yaşar 2020 , Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, İstanbul: İletişim Yayınları.
• ______ 1996 , “Geyikli Baba”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, XIV, 45-47.
• ONAY, Ahmet Talat 2016 , Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü: Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, haz. Cemal Kurnaz, Ankara: Kurgan Edebiyat.
• ÖGEL, Bahaeddin 2010 , Türk Mitolojisi I, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ______ 2014 , Türk Mitolojisi II, Ankara Türk Tarih Kurumu.
• ÖNGÖREN, Reşat 2004 , “Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, XXIX, 441-448.
• ROUX, Jean Paul 2005 , Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• RUBEN, Walter 2000 , Eski Metinlere Göre Budizm, haz. Lütfü Bozkurt, İstanbul: Okyanus Yayıncılık.
• SCHIMMEL, Annemarie 2020 , İki Renkli Sırma: Fars Şiirinin İmgeleri, İstanbul: Alfa Yayınları.
• ŞENTÜRK, Atilla 1994 , “Osmanlı Edebiyatında Felekler, Seyyare ve Sabiteler Burçlar ”, Türk Dünyası Araştırmaları, sy. 90, s. 131-179.
• ______ 2016 , Osmanlı Şiiri Kılavuzu I, İstanbul: Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi OSEDAM .
• TAN, M. Nedim 2019 , “Tay”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, Ek-II, 582-583.
• TEKİN, Talat 2019 , Irk Bitig: Eski Uygurca Fal Kitabı, Ankara: TDK Yayınları.
• ULUDAĞ, Süleyman 1993 , “Celâl”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, VII, 240.
• ______ 1993 , “Cemâl”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, VII, 296.
• YEŞİLDAL, Ünsal Yılmaz 2007 , Anadolu Folklorunda Geyik, yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi SBE.
• Yûnus Emre 2012 , Dîvân-ı İlâhîyât, haz. Mustafa Tatcı, İstanbul: Kapı Yayınları.
• YURDAGÜR, Metin 2011 , “Tesbih”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, XL, 527- 528.