Kitaplar ve Hazineler: III. Murad’ın Kütüphanesi İçin Hazırlanmış Bazı Madalyonlu Eserler

Yıl 2021, Cilt: 27 Sayı: 27, 609 - 688, 30.12.2021

Uğur Öztürk

Öz

Bu makalede XVI. yüzyılın ikinci yarısında yirmi bir yıl tahtta kalan, kitaplara ve tasvirli yazmalara olan merakı ile bilinen III. Murad’ın kütüphanesi için yazılmış madalyonlu şemseli on beş eser incelenmiştir. Manisa’da sancak beyi iken kendisine birçok telif ve tercüme eser sunulan III. Murad, tahta geçtikten sonra telif ve tercüme eserlerin yanı sıra özellikle resimli yazmaların hazırlanmasını da teşvik etmiştir. Kendisine ait resimli kitaplardan oluşan bir kitaplığı olduğu bilinen sultana ithaf/takdim edilen madalyonlu yazmalarda ‘hizâne, biresm, li-resm’ ifadeleri kullanılmıştır. Yazıda tespit edilen ve içerisinde madalyon olan eserler tarih, coğrafya, hadis, siyer, astroloji, ahlâk, tasavvuf, güzel sanatlar gibi birçok farklı alana aittir. Sultanın kitaplığı için hazırlanmış/sipariş edilmiş söz konusu eserlerin onu tasvirli iken beş tanesinde tasvir yoktur. Mehmed Suûdî’nin Metâli‘ü’s-Sa‘âde isimli eseri diğerlerinden farklı olarak sultanın kızları Fatıma ve Ayşe Sultan için hazırlanmıştır. Lâmiî Çelebi’ye ait İbretnâme dışındaki eserlerin hepsi III. Murad döneminde telif ve tercüme edilmiştir. Seyyid Lokman, Muhyî-i Gülşenî, Mehmed Suûdî ve Cenâbî Mustafa’nın eserlerini sultana sunduktan sonra belli bir miktarda ihsan aldıkları bilinmektedir. Bu durum madalyon kavramının sadece kütüphane için değil himaye geleneği için de kullanıldığını göstermektedir. Madalyonlu eserlerin büyük çoğunluğunun Türkçe olması ise sultanın telif ve tercüme eserlerde Türkçeye verdiği önemin bir göstergesidir. Yazıda madalyon kavramının farklı işlevlerde kullanıldığı iddiası üzerinde durulmuş ve sultanın kitaplığındaki eserler tespit edilmeye çalışılmıştır. Yöntem olarak da ilk önce III. Murad kitaplığına dair notlar aktarılmış, ardından madalyonlu eserler hakkında bilgi verilmiştir. Tespit edilen eserler incelenirken madalyonun görseli konmuş ve içerisindeki bilgiler Arabî harflerle dizilerek tercüme edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

III. Murad, kitap, resimli yazmalar, kütüphane, madalyon

Books and Treasures: Some Medallion-Ornamented Manuscripts Prepared for Murad III's Library

Öz

In this article, fifteen medallion-ornamented manuscripts prepared for the library of Murad III, who was known for his interest in books and illustrated manuscripts, were examined. While Murad III was the sanjak chief in Manisa, many books were presented to him and after his accession to the throne, he encouraged the preparation of books with illustrations whether written originally in Ottoman-Turkish or translated from other languages. The expressions such as ‘hizâne, bi-resm, liresm ' were used within the medallion-ornament in the manuscripts presented to the sultan, who had a library full of illustrated books. The medallion-ornamented manuscripts mentioned in the article belong to many different fields such as history, geography, hadith, sirah, astrology, ethics, sufism and fine arts. While ten of the books in question are illustrated, there are no illustrations in five of them. Unlike the others, Mehmed Suûdî's work called Metâli‘ü’s-Sa‘âde was prepared for the sultan's daughters Fatima and Ayşe Sultan. All of the works, except Ibretname by Lâmiî Çelebi, either were written or were translated during the reign of Murad III. It is known that Seyyid Lokman, Muhyî-i Gülşenî, Mehmed Suûdî and Cenâbî Mustafa received a certain amount of grants after having presented their works to the sultan. This shows that the medallion-ornament is used not only for the library but also for the patronage tradition. The fact that most of the medallion-ornamented books are in Turkish is an indication of the importance that the sultan gave to Turkish language. In the article, it is claimed that medallion-ornament in manuscripts was used for different purposes and the medallion-ornamented manuscripts in the sultan's library were listed along with the notes on Murad's library and the works with medallions. The images of the medallions and the Turkish translations of the texts within the medallions are also included.

Anahtar Kelimeler

Murad III, book, illustrated manuscripts, library

Kaynakça

• Abdülkerim Kuşeyrî 2003 , Kuşeyrî Risalesi, Tercüme: Hoca Sâdeddin Efendi, Haz.: Mehmet Günyüzlü, İstanbul: Yasin Yayınevi.
• AFŞÂR, İrec 2007 , “Tarihte Yazma Kitapların Mülkiyeti ve Alım Satımı”, Çev: Osmangazi Özgündenli, Tarih Dergisi, S. 46, 337 – 367.
• AHADİ, Najeebullah 2019 , Seyyid Lokman ve Selîm Han-Name Şehname-i Selim Han , Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı.
• AKSU, Hüsamettin 1979-1980 , “Sultan III. Murad Şehinşâhnâmesi”, Sanat Tarihi Yıllığı [İstanbul Üniversitesi Sanat Tarihi Yıllığı], İstanbul, S. 9- 10, 1-22.
• ALTINAY, Ahmed Refik 1987 , Onuncu Asr-ı Hicride İstanbul Hayatı, haz. Abdullah Uysal, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• ALVAN, Türkan 2021 , Sultan Murad-ı Salis’in Dünyası: Mektupları ve Rüyaları Işığında Bir Derviş Padişah, İstanbul: İz Yayıncılık.
• ARCAK, Sinem 2012 , Gifts in Motion: Ottoman-Safavid Cultural Exchange, 1501-1618, Yayımlanmamış Doktora Tezi,Minnesota: University of Minnesota. Tasavvuf Lâmiî Çelebi Tasvirli nüshanın tarihi 995/1587 tasvirlenmiş
• ARÇA, Sibel Alpaslan 2018 , “Seyyîd Lokmân’ın Şemâ’ilnâme Portrelerinde Kıyafet Desenleri”, Filiz Çağman’a Armağan, İstanbul: Lale Yayıncılık, 73-92.
• ARI, Abdullah 2010 Muhyî-i Gülşenî, Eserleri ve Sîret-i Murâd-ı Cihân İnceleme-Metin-Sözlük , Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Manisa: Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı.
• ARSLANTÜRK, H. Ahmet ve Günhan Börekçi 2014 , Nüzhet-i Esrârü’l Ahyâr De-Ahbâr-ı Sefer-i Sigetvar, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları.
• ATASOY, Nurhan 1973 , “III. Murad Şehinşâhnâmesi, Sünnet Düğünü Bölümü ve Philadelphia Free, Library’deki İki Minyatürlü Sayfa”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Yıllığı V, 366-370.
• BABA, Mustafa Okan 1991 , Menâkıb-ı Emîr Sultân Metin-İnceleme-Gramerİndeks , Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türk Dili Anabilim Dalı.
• BAĞCI, Serpil-vd. 2006 , Osmanlı Resim Sanatı, İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• CARBONİ, Stefano June 2003 , “The Book of Surprises Kitab al-bulhan of The Bodleian Library”, Persian Cultural Crossroads, The La Trobe Journal, No.91 , 22-34.
• ÇAĞMAN, Filiz Ocak 1973 , “Şehname-i Selim Han ve Minyatürleri”, Sanat Tarihi Yıllığı, 5, 411-442.
• ÇAĞMAN, Filiz ve Zeren Tanındı 1996 , “Osmanlı-Safevi İlişkileri 1578-1612 Çerçevesinde Topkapı Sarayı Müzesi Resimli El Yazmalarına Bakış”, Aslanapa Armağanı, Haz. Ara Altun, İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 37-62.
• ÇULHA, Tülay 2021 , Kutlu Talih Uğurlu Fal/Metâli‘ü’s-Sa‘âde ve Yenâbi‘ü’sSiyâde, İstanbul: Ürün Yayınları.
• Domenico Herosolimitano 2018 , Bir Yahudi Doktorun Harem Saray ve İstanbul Hatıraları, Çev: Esma Selçuk Demir, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• ERAVCI, H. Mustafa 2014 , Gelibolulu Mustafa ‘Âlî- Nusretnâme, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• FELEK, Özgen 2010 , “İslam Edebiyatını Yeniden Hikâye Etmek: Sultan III. Murâd’ın Rüya Mektupları”, Journal of Turkish Studies TUBA , Vol.34/2, 21-36.
• FELEK, Özgen Haz. 2014 , Kitâbül-Menâmât: Sultan III. Mıırad’ın Rüya Mektupları, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Ferâhî 2016 , Sûrnâme: Bir Özge Âlem-Osmanlı Pâyitahtında 1582 Şenliği, Haz.: Mehmet Özdemir, Ankara: Grafiker Yayınları.
• FETVACI, Emine 2009 , “The Production of the Şehnâme-i Selîm Hân”, Muqarnas, Vol. 26, 263-315.
• FETVACI, Emine 2011 , Sarayın İmgeleri: Osmanlı Sarayı’nın Gözüyle Resimli Tarih, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• FROOM, Aimée Elisabeth 2001 , A muraqqa for the Ottoman Sultan Murad III r.1574-1595 : Österreichische Nationalbibliothek, codex mixtus 313, Yayımlanmamış Doktora Tezi, New York University.
• FROOM, Aimée Elisabeth 2006 , “Adorned like a Rose: The Sultan Murad III Album Austrian National Library Cod. Mixt. 313 and the Persian Connection,” Artibus Asiae 66/2, 137-54.
• GACEK, Adam 2017 , Arapça Elyazmaları İçin Rehber, Çev: Ali Benli-M. Cüneyt Kaya, İstanbul: Klasik Yayınları.
• GARDINER, Noah 2019 , “Books on Occult Sciences”, Treasures of Knowledge An Inventory of the Ottoman Palace Library 1502/3–1503/4 , Volume I, Edited by: Gülru Necipoğlu, Cemal Kafadar and Cornell H. Fleischer, Brill, 735–765.
• GOODRİCH, Thomas D. 1985 , “Osmanlı Amerika Araştırmaları: XVI. Yüzyıla Ait Tarih-i Hind-i Garbi Adlı Eserin Kaynakları ile İlgili Bir Araştırma”, Çev: H. G. Yurdaydın, Belleten [TTK Belleten], Ankara, XLIX/195, 667-691.
• GRUZİNSKİ, Serge 2019 , Orada Saat Kaç. 16. Yüzyılda Dünyayı Bilme Arzusu, Çev: Özcan Doğan, İstanbul: Doğu Batı Yayınları.
• GÜLERER, Salih 1998 , Bursalı Lami'i Çelebi İbret-nüma inceleme-metin , Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı.
• GÜNAY Kut, “İbretnâme”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/ibretname 24.07.2021 .
• Hünernâme Minyatürleri ve Sanatçıları 1969 , İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• KARA, Gülhizar 2009 , Gelibolulu Mustafa ‘Âlî’nin “Nâdiru’l-Mehârib” Adlı Eserinin Edisyon Kritiği ve Muhtevasının Değerlendirilmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi İslam Tarihi Programı.
• KARA, Mustafa 2021 , “Sultan Üçüncü Murad’a Sunulan Bir Fusûsu’lHikem Şerhi: Keşfu’l-Hicâb min Vechi’l-Kitâb”, Sultan III. Murad Dönemi ve Bursa, Bursa: Gaye Kitabevi, 251-261.
• KARAAĞAÇ, Günay ve Adnan Eskikurt 2010 , Rahimizade İbrahim Harimi Çavuş: Kitab-ı Gencîne-i Feth-i Gence, İstanbul: Çamlıca Basım Yayın.
• KAZAN, Hilal 2010 , “Farklı Açıdan Bir Bakışla Şehnameci Seyyid Lokman’ın Saray İçin Hazırladığı Eserler”, Osmanlı Araştırmaları, S. 35, 117-136.
• KAZAN, Hilal 2014 , “16. Asırda Telif Ettikleri Eserler Çerçevesinde Tarihçilerin Himayesi Hakkında Bazı Notlar”, Kitaplara Vakfedilen Bir Ömre Tuhfe: İsmail E. Erünsal’a Armağan: Tarih, C. 1, İstanbul: Ülke Armağan, 405-422.
• KAZAN, Hilal 2018 , “Arşiv Belgeleri Işığında Şehnâmeci Seyyid Lokman’ın Saray İçin Hazırladığı Eserler”, Filiz Çağman’a Armağan, İstanbul: Lale Yayıncılık, 325-340.
• KOÇOĞLU, Turgut 2014 , Nakşî Şeyhi Ebussuûd El-Kayserî, Şerh-i Mesnevî, Kayseri: Laçin Yayınları.
• KÜTÜKOĞLU, Bekir 1993 , Osmanlı-İran Siyasî Münasebetleri 1578-1612 , İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti. Mehmed Suûdî Efendi 2020 , Târîh-i Yeni Dünyâ Hadîs-i Nev, Haz.: Süleyman Lokmacı-Rukiye Özdemir, İstanbul: Akıl Fikir Yayınları.
• MİLSTEİN, Rachel 1990 , Miniature painting in Ottoman Baghdad, Mazda Publishers, Costa Mesa California.
• NECİPOĞLU, Gülru 2000 , “Söz ve İmge: Osmanlı Sultanlarının Portre Dizilerine Karşılaştırmalı Bir Bakış”, Padişahın Portresi: Tevâsir-i Âli Osmân, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 22-61.
• NECİPOĞLU, Gülru 2019 , “The Spatial Organization of Knowledge in the Ottoman Palace Library: An Encyclopedic Collection and Its Inventory”, Treasures of Knowledge An Inventory of the Ottoman Palace Library 1502/3–1503/4 , Volume I, Edited by: Gülru Necipoğlu, Cemal Kafadar and Cornell H. Fleischer, Brill, 1–77.
• OKUYUCU, Cihan ve Mücahit Kaçar 2014 , Hazînî, Cevahirü’l-Ebrar min Emvacı Bihar=İyilerin Dalgalı Denizlerden Çıkardığı İnciler-Yesevilik Adabı ve Menakıbnamesi, İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• ÖZTEKİN, Ali 1996 , Gelibolulu M. Ali: Câmi‘u’l-Buhur Der Mecâlis-i Sûr Edisyon Kritik ve Tahlil , Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ÖZTÜRK, Özkan 2015 , “Muhyî-i Gülşenî'nin Siret-i Murâd-ı Cihân’ında Medenî Hikmet Tasavvuru”, Namık Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 1, S.2, 72 – 105.
• ÖZTÜRK, Uğur Bahar 2021 , “III. Murad’a Sunulmuş Üç Kaside: Kâmî, Nâlî ve Mehmed Suûdî Efendi’nin Kasideleri”, Hikmet Dergisi, S. 14, 259-281.
• ÖZTÜRK, Uğur ve Osman Sacid Arı 2020 , “Şiire Anlam Katmak: Sultan III. Murad’ın Şiirlerine Yapılan Şerhler ve Derviş Mehmed’in Tasavvufi Şerhi”, Cemal Aksu Armağanı, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 847-930.
• PARLADIR, Şebnem 2007 , “Sigetvar Seferi Tarihi ve Nakkaş Osman”, Sanat Tarihi Dergisi, Sayı/Number XVI/1 Nisan/April, 67-108.
• REİNDL-KİEL, Hedda 2009 , “Power and Submission: Gifting at Royal Circumcision Festivals in the Ottoman Empire 16th - 18th Centuries ”, Turcica, 41, 37-88.
• REİNDL-KİEL, Hedda 2017 , “The Empire of Fabrics: The Range of Fabrics in the Ottoman Gift Traffic 16th-18th Centuries ”, Inventories of Textiles – Textiles in Inventories: Interdisciplinary Studies on Late Medieval and Early Modern Sources and Material Culture, Barbara Karl – Thomas Ertl eds. , Wien: V&R unipress, Vienna University Press.
• RENDA, Günsel 1977 , ”İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi'ndeki Zübdet-ül Tevarih'in Minyatürleri”, Kültür Bakanlığı Sanat Dergisi, Yıl 3, S. 6, 58-65.
• RENDA, Günsel 1991 , “Chester Beatty Kitaplığındaki Zübdetü’t-Tevârih ve Minyatürleri”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul, 485-506.
• REYHANLI, Tülay 1987 , “III. Murad’ın Portreleri”, Erdem, 3 8 , 453-478.
• ROXBURGH, David J. 2005 , The Persian Album, 1400–1600: From Dispersal to Collection, New Haven: Yale University Press.
• Salomon Schweigger 2004 , Sultanlar Kentine Yolculuk 1578-1581, Çev: Türkis Noyan, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• SIR, Ayşe Nur 2007 , Mehmed Za`îm Câmi`ü’t-Tevârîh 202a-327b giriş-tenkitli metin-sözlük-dizin , Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• TANINDI, Zeren, “Topkapı Sarayı’nın Ağaları ve Kitaplar”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, İstanbul 2002, Yıl: 3, S. 3, 41-56.
• Tarih-i Hind-i Garbî veya Hadîs-i Nev History of the West Indies Known as the New Hadith 1999 , İstanbul: Tarihi Araştırmalar Vakfı.
• TELEK, Serap 2010 , Malkaralı Nev’i Yahya’nın “Keşfü’l-Hicâb min Vechi’lKitâb” Adlı Eserinin Metin ve İncelemesi 1a-219b Yaprakları Arası, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• TEZCAN, Baki 2011 , “Tarih Üzerinden Siyaset Erken Modern Osmanlı Tarih yazımı”, Erken Modern Osmanlılar: İmparatorluğun Yeniden Yazımı, Ed: Virginia H. Aksan, Daniel Goffman, Çev: Onur Güneş Ayas, İstanbul: Timaş Yayınları, 223-266.
• Turkish Miniature Paintings and Manuscripts frm the colle from the collection of Edwin Binney, 3rd, 1979 , Portland Art Museum, January 16-February 18.
• Türkiye Tarihi: Bir Dünya Gücü Olarak Osmanlı İmparatorluğu 1453·1603, 2016 , C. 2, Editörler: Suraiya Faroqhi - Kate Fleet, Çev: Bülent Üçpunar, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• WOODHEAD, Christine, “Şehnâmeci”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/sehnameci 08.09.2021 .
• YAZAR, Sadık 2006 , Seyyid Şerîfî Mehmed Efendi; Hayatı, Divanı ve Hilyesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Fatih Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• YAZAR, Sadık 2011 , Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Eski Türk Edebiyatı.
• YİĞİT, Osman 2018 , Topkapı Sarayı Müzesi arşivi 34 numaralı Filori Defteri Değerlendirme-Transkripsiyon , Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı.
• YÜRÜK, Fatma Nur 2009 , Malkaralı Nev’î Yahyâ’nın “Keşfü’l-Hicâb min Vechi’l-Kitâb” Adlı Fusûsu’l-Hikem Şerhinin Tahkik ve Değerlendirilmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.