Osmanlı Şiir Dilinin Gelişiminde Devşirme Etkisi

Yıl 2023, Cilt: 30 Sayı: 30, 384 - 404, 27.06.2023

Muhsin Macit

Öz

Osmanlı Devleti’nin kendi tebaası olan Hristiyan çocukları belli bir program doğrultusunda toplamak, eğitmek ve yeteneklerine uygun biçimde istihdam etmek üzere geliştirdiği devşirme sistemi, genellikle Osmanlı üst yönetiminde görevlendirilen seçkinlere yönelik yorumlarla gündeme gelir. Konuyla ilgili kaynak ve vesika çeşitliliğine rağmen Mimar Sinan gibi birkaç istisna dışında devşirmelerin Osmanlı kültür ve sanat hayatındaki rolleri üzerinde pek durulmaz. Doğrusu şiir dışındaki sanat dallarında eser veren bir hattatın, nakkaşın, musikişinasın veya mimarın devşirme olup olmadığı üzerinde durulmaması doğaldır. Fakat şiir dile dayalı bir sanat olduğu için bir devşirmenin sonradan öğrendiği dilde varlık gösterip nitelikli eserler üretmesi dikkate değer bir durumdur. Tezkirelerde Abdullahoğlu diye takdim edilen şairlerin sayısı dikkat çekicidir. Devşirmelerin ve kökenleri devşirme ailelere dayanan diğer şairlerin Osmanlı şiir dilinin klasik estetik anlayış çerçevesinde biçimlenmesindeki rolleri göz ardı edilemeyecek düzeydedir. Çünkü divan şairleri arasında devşirmelerden başka Osmanlı çiftçisi veya köylüsü ile doğrudan ilişkisini bildiğimiz herhangi bir zümre yoktur. Özellikle atasözleri ve deyimlerle örülü şiir tarzıyla çığır açan Necâtî Bey ile Türkî-i Basit deneyimiyle sıra dışı bir hamle yapan Edirneli Nazmî’nin Osmanlı şiir diline katkıları Türk dili tarihi açısından çok önemlidir. Dolayısıyla devşirmelerin dil edinim süreçlerinin nasıl işlediği ve devşirme şairlerin Osmanlı şiir dilinin gelişimine ne gibi katkı yaptıkları sorularına eşzamanlı cevap aranması gerekir. Bu makalede bilhassa Türkçeyi doğal ortamlarda öğrenen devşirme veya devşirme kökenli şairlerin taşradan merkeze taşıdıkları folklorik malzeme ile yeniçeri ve kuloğlu zümresinin merkezden taşraya aktardıkları edebî birikimin Osmanlı şiir diline katkısı tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Devşirme, Abdullahoğlu, Kuloğlu, Necâtî Bey, Türkî-i Basit, Edirneli Nazmî, Yeniçeri.

Destekleyen Kurum

Destekleyen kurum bulunmamaktadır.

Proje Numarası

Çalışma proje kapsamında yapılmamıştır.

THE EFFECT OF DEVSHİRME ON THE DEVELOPMENT OF THE OTTOMAN POETRY LANGUAGE

Öz

The devshirme system, which was developed by the Ottoman Empire to collect, train and employ Christian children, who were its subjects, in line with a certain program, usually comes to the fore with comments directed to the elites assigned to the Ottoman upper management.Despite the diversity of sources and documents on the subject, with a few exceptions like Mimar Sinan, the role of devshirme in Ottoman cultural and artistic life is not emphasized much. In fact, it is natural not to dwell on whether a calligrapher, muralist, musician or architect who works in arts other than poetry is a devshirme. However, since poetry is an art based on language, it is remarkable that a devshirman can be present in the language he has learned and produce quality works. The number of poets presented as Abdullahoğlu in the biographies is remarkable. The role of devshirme and other poets whose origins are based on devshirme families in shaping the Ottoman poetry language within the framework of classical aesthetic understanding cannot be ignored. Because among the divan poets, there is no group that we know directly related to the Ottoman farmer or villager other than the devshirme. The contributions of Necâtî Bey, who broke new ground with his poetry style woven with proverbs and idioms, and Nazmî from Edirne, who made an extraordinary move with his Türkî-i Simple experience, to the Ottoman poetry language are very important in terms of Turkish language history. Therefore, it is necessary to seek answers together to the questions of how the language acquisition process of the devshirme works and how the devshirme poets contributed to the development of the Ottoman poetic language. In this article, the contribution of the folkloric material carried by the devshirme or devshirme origin poets, who learned Turkish in natural environments, to the Ottoman poetry language, and the literary accumulation that the janissary and kuloglu group transferred from the center to the provinces will be discussed.

Anahtar Kelimeler

Necâtî Bey, Türkî-i Basit, Edirneli Nazmî, Devshirme, Kuloğlu, Janissary.

Proje Numarası

Çalışma proje kapsamında yapılmamıştır.

Kaynakça

• Ahmed Cevad Paşa (2021), Târîh-i Askerî-i Osmanî. haz. Fatih Akyüz-Fatih Tetik. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları.
• Aksoy Sheridan, R. Aslıhan (2011), “Türk Halk Şiirini Sözlü Formül Kuramı Bağlamında İncelemek”, Milli Folklor, 90, 70-77.
• Aksoy, Ömer (2018), “Türk Kültürü Etkisinde Teşekkül Eden Bir Edebî Gelenek: Boşnak Alhamiyado Edebiyatı”, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 14, 184-197.
• Aksoyak, İsmail Hakkı (2016), “Divan Şiirinin Dili İmparatorluk Dilidir”, Söylenmemiş Sözler, Ankara: Grafiker Yayınları.
• Arendt, Hannah (2014), “Ne Kalıyor Geriye? Dil Kalıyor” Günter Gaus’la Söyleşi”, Formasyon, Sürgün, Totalitarizm, çev. İbrahim Yıldız. İstanbul: Dipnot Yayınları.
• Arslan, Ömer (2021), Necâtî Bey’in XV. ve XVI. Yüzyıl Klasik Türk Şiirine Tesiri, DT. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Atsız (2022), Divan-ı Türkî-i Basit’in Gramer ve Lûgatçesi, haz. Mehmet Veysi Dörtbudak, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Atsız, (1934), XV. Asır Şairlerinden Edirneli Nazmî’nin Eseri ve Bu Eserin Türk Dili ve Kültürü Bakımından Ehemmiyeti, İstanbul: Arkadaş Matbaası.
• Avşar, Ziya (2001), “Türki-i Basit’i Yeniden Tartışmak”, Bilig, 18, 127-142.
• Aynur, Hatice (2009), “Türkî-i Basît Hareketini Yeniden Düşünmek”. Turkish Studies, IV/5, 34-59.
• Aziz Efendi (1985), Kanûn-nâme-i Sultânî li Aziz Efendi, haz. Rhoads Murphey. Cambridge: Harvard University.
• Babacan, İsrafil (2015), “Sâyilî ve Türkçe Şiirleri”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 23, 61-88.
• Batislam, Hanife Dilek (2003), Hasbıhâl-i Sâfî, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Bayraktar, Sema (2022), Kalıp Sözler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Beydilli, Kemal (2013), “Yeniçeri”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, XLIII, 450-462.
• Cafer Efendi (2005), Risâle-i Mi‘mâriyye. haz. İ. Aydın Yüksel. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Canım, Rıdvan (haz.) (2000), Latîfî, Tezkiretü’ş-Şu‘arâ ve Tabsıratu’n-Nuzamâ. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Cassin, Barbara (2020), Nostalji: İnsan ne zaman evindedir? Odysseus, Aeneas, Arendt, çev. Seçil Kıvrak, İstanbul: Kolektif Kitap Yayınları.
• Çalışkan, Yaşar (haz.) (1994), Lâmiî-zâde Abdullah Çelebi, Latîfeler, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Çapan, Pervin (haz.) (2005), Tezkire-i Safâyî, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Danışman, Zuhuri (1972), Koçi Bey Risalesi, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Doğan Averbek, Güler (2022). “Divan (Nazmî)”. https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/divan-nazmi-tees-1715 [Erişim: 29.01.2023]
• Doğan, Güler (2010), Edirneli Nazmî Dîvânı, DT, İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Ercan, Yavuz (1986), “Devşirme Sorunu, Devşirmenin Anadolu ve Balkanlardaki Türkleşme ve İslamlaşmaya Etkisi”, Belleten, 198, 679-725.
• Erünsal, İsmail E. (2021), “On Altıncı Asrın Kayıp Şairleri”, İskender Pala Armağanı, İstanbul: Kapı Yayınları.
• Erünsal, İsmail E. (2016), “II. Bâyezîd Dönemi Vüzerâsından ve Şuarâsından Cezerî Kasım Paşa (Sâfî) ve Yeni Bulunan Dîvân’ı”. Edebiyat Tarihi Yazıları, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Gelibolulu Mustafa Âlî (1997), Mevâ‘idü’n-Nefâis fî Kavâ‘idü’l-Mecâlis, haz. Mehmet Şeker. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Graf, Tobias P. (2017), The Sultan’s Renegades: Chiristian-European Converts to Islam and the Making of the Ottoman Elite, 1575-1610, United Kingdom: Oxford University Press, p. 1-89.
• İsen, Mustafa (haz) (1994), Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• İsen, Mustafa 2010), “Osmanlı Şairlerinin Meslekî Konumları”, Tezkireden Biyografiye, İstanbul: Kapı Yayınları.
• İşli, H. Necdet ve Mehmet Kökrek (2017), Yeniçeriler: Remizleri ve Mezar Taşları, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kafadar, Cemal (2017). Kendine Ait Bir Roma. İstanbul: Metis Yayınları.
• Kaska, Çetin (2021), “Sâyilî’nin Farsça Dîvânı”, Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 7,133-155.
• Kesik, Beyhan (2020), Aydınlı Visâlî Dîvânı, Ankara: Kurgan Edebiyat Yayınları.
• Kılıç, Filiz (haz.) (2010), Âşık Çelebi, Meşâ’irü’ş-Şu‘arâ. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• Koçu, Reşad Ekrem (2022), Yeniçeriler, İstanbul: Doğan Kitap.
• Köksal, M. Fatih (2002), “Orijinal Bir Şair: Edirneli Nazmî ve Dîvân’ına Yeni Bakışlar”, Bilig, 20, 101-123.
• Köprülüzade Mehmed Fuad (1928), Millî Edebiyat Cereyanının İlk Mübeşşirleri ve Dîvân-ı Türkî-i Basît, İstanbul: Devlet Matbaası.
• Krstic, Tijana (2015), Osmanlı Dünyasında İhtida Anlatıları, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Lybyer, Albert Howe (1987), Kanuni Sultan Süleyman Devrinde Osmanlı İmparatorluğu’nun Yönetimi, çev. Seçkin Cılızoğlu, İstanbul: Süreç Yayınları.
• Mazıoğlu, Hasibe (1961), “Necâtî’nin Türk Dili ve Edebiyatının Gelişmesindeki Yeri”, Türk Dili, X/ 114, 366-369.
• Mazıoğlu, Hasibe (1996), “Necâtî’nin Şiirlerinde Türkçenin Zenginliği”, Uluslararası Türk Dili Kongresi 1992 (Bildiriler), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, 95-110.
• Mehmed Neşrî (2008), Cihânnümâ [Osmanlı Tarihi (1288-1485)], haz. Necdet Öztürk, İstanbul: Çamlıca Basım Yayınları.
• Mermer, Ahmet (2009), “Türkî-i Basit’e Yeni Bir Bakış”, Turkish Studies, IV/5, 262-278.
• Moyle, Natalie Kononenko (1990), The Turkish Minstrel Tale Tradition, New York& London: Garland Publishing.
• Nahifi Mehmet Efendi (2019), Cevâhirü’l-Menâkıb, haz. İbrahim Pazan. İstanbul: Türkiye Yazama Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Nicolas de Nicolay (2014), Muhteşem Süleyman’ın İmparatorluğu’nda, Editörler: Marie-Christine Gomez- Gérard ve Stefanos Yerasimos, Çev: Şirin Tekeli ve Menekşe Tokyay. Kitap Yayınevi.
• Özbaran, Salih (2004). Bir Osmanlı Kimliği. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Özbek, Özgül (2017), Kavânîn-i Yeniçeriyân (İnceleme-metin-dizin), DT. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi.
• Özcan, Abdülkadir (1994), “Devşirme”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, IX, 254-257.
• Öztürk, Murat (2014), “Divan Şairinin Nimet ve İktidar Ekseninde Ulusları Ötekileştirmesi”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, LI, 63-88.
• Sabuncu, Zeynep (haz) (2005), Va’dî’nin Fîrûz u Dil-efrûz Mesnevisi, İstanbul: Simurg Yayıncılık.
• Sariyannis, Marinos (2005), “Mobs, Scamps and Rebels in Seventeeth-Century İstanbul: Some Remarks on Ottoman Social Vocabulary”. International Journal of Turkish Studies, 11/1-2, 1-15.
• Savan, Mehmet ve Süreyya Uzun-Pekşen (2022), “Yeniçeri Şair Evreni ve Son Yeniçeri Şairlerden Galatalı Hüseyin Ağa’nın Dünyası”, Payitaht Yeniçerileri: Padişahın Asi Kulları, 1700-1826, İstanbul: Kitap Yayınevi, 287-393.
• Sevgi, Ahmet ve Hakan Sevindik (haz) (2016), Cezerî Kasım Paşa Sâfî Dîvânı, Konya: Palet Yayınları.
• Stavrides, Theoharis (2016), “From Byzantine Aristocracy to Ottoman Ruling Elite: Mahmud Pasha Angelović and His Christian Circle, 1458-1474”, Living in the Ottoman Realm: Empire and Identity, 13th to 20th Centuries, Edited by Christine Isom-Verhaaren and Kent F. Schull, Indiana: Indiana University Press, 55-65.
• Tarlan, Ali Nihat (1963), Necâtî Beg Dîvânı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1963.
• Tezcan, Semih (2010), “Divan Şiirinde Türkçe Kaygısı”, Bilig, 54, 255-267.
• Tolasa, Harun (2002), Sehî, Latîfî ve Âşık Çelebi Tezkirelerine Göre 16. Yüzyılda Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Toroser, Tayfun (haz) (2011), Kavanin-i Yeniçeriyan [Yeniçeri Kanunları]. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı (1988), Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapukulu Ocakları I: Acemi Ocağı ve Yeniçeri Ocağı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Üst, Sibel (2011), Edirneli Nazmî Dîvânı. DT. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Yağcı, Öner (2000), Köroğlu, Yaşamı ve Şiirleri, İstanbul: Gün Yayınları.
• Yaman, Bahattin (2008), “1545 Yılı Osmanlı Saray Sanatkârları”, Belleten, 264, 501-534.
• Yılmaz, Gülay (2009), “Becoming a Devşirme: The Training of Conscripted Children in the Ottoman Empire”, Children in Slavery Through the Ages, Edited by Gwyn Campbell, Suzanne Miers and Joseph C. Miller, Ohio: Ohio State University Press, s.119-134.
• Yılmaz, Gülay (2014), “Son Kalan Eşkal Defterlerine Göre Devşirmeliğin Bilinmeyenleri”, Atlas Tarih, 25, 36-43.
• Yılmaz, Gülay (2021), “Body Politics and the Devşirmes in the Early Modern Ottoman Empire: The Conscripted Children Herzegovina”, Children and Childhood in the Ottoman Empire From the 15th to the 20th Century, Editor: G. Yılmaz, F. Zachs, Edinburg: Edinburg University Press, 2021.
• Yücel, Yaşar (haz.) (1988), Osmanlı Devlet Teşkilâtına Dair Kaynaklar: Kitâb-i Müstetâb, Kitâbu Mesâlihi’l-Müslimîn ve Menâfi‘i’l-Müminîn, Hırzü’l-Mülûk, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.