Klasik Türk Edebiyatında İlk Mersiye: Hamza Bey Mersiyesi

Yıl 2023, Cilt: 30 Sayı: 30, 237 - 253, 27.06.2023

Emrah Gülüm

Öz

Ölüm, tüm canlılar için kaçınılmaz bir sondur. Ancak en nihayetinde öleceğini bilerek yaşayan tek canlının da insan olduğu düşüncesi hâkimdir. Buna rağmen insanoğlu, “her ölüm erken ölümdür” gibi söylemler geliştirmekten de geri kalamamış; sevdiği kişilerin ölümünü kabullenmek konusunda her çağda sıkıntılar çekmiştir. Bunun neticesinde ölen kişinin bir şekilde adının anılması ve hatta adının uzun yıllar yaşatılması için bazı gelenekler üretmiştir. Ölen kişinin arkasından ağıtlar, türküler yakılması; ölen kişinin gömüldüğü yerin mezar haline getirilmesi ve ziyaret edilmesi; ölen kişi adına bir hayır yapılması veya kurban kesilmesi; çeşme yaptırılması veya vakıf kurulması; ihtiyaç sahiplerine yardım yapılması gibi birçok gelenek, bu “ölümü kabullenememe”nin doğrudan ya da dolaylı olarak bir sonucu olmuştur.
Edebiyat alanında ise şairler, ölen kişiler için şiirler söylemiş; bu şiirler zamanla mersiye adı verilen edebî türün yaratılmasına vesile olmuştur. Edebiyat tarihimiz boyunca çok önemli ve aynı zamanda çok dokunaklı olmaları sebebiyle okuyanı derinden etkileyen mersiyeler kaleme alınmıştır. Bu mersiyelerin sayesinde şiirin atfedildiği kişinin adı yüzyıllar sonra bile anılmaya devam etmiştir. Mersiyeler, ölen kişi hakkında geniş bilgi vermesinin ve verdiği bilgiler sayesinde tarihi birer kaynak olmasının yanı sıra o dönemin ve dönemin insanlarının ölüme karşı bakış açısını ve farklı topluluklardaki inanış ve gelenekleri sunması bağlamında önemli kaynaklardır.
Ahmedî, yaşadığı dönemin siyasi karışıklığı sebebiyle oradan oraya savrulmuş, birçok beyliğe ve beye intisap etmek zorunda kalmıştır. Her ne kadar ömrünün büyük bir kısmını Germiyanoğulları Beyliği kontrolündeki Kütahya’da geçirse de bir dönem Aydınoğulları Beyliğinde İsa Bey’in himayesinde de bulunmuştur. Hatta İsa Bey’in oğlu Hamza Bey’in hocalığını yapmayı ummuş; onun için ders kitabı niteliğinde eserler kaleme almıştır. Ancak Hamza Bey’in doğumdan çok kısa bir süre sonra ölümü Ahmedî’yi derinden etkilemiş; öğrencisini kaybeden bir hoca ya da himaye kapısını kaybeden bir şair olarak acısını dizelere dökmüş ve bir mersiye kaleme almıştır. Bugüne kadar bilinmeyen ve hiçbir kaynakta bahsedilmeyen bu mersiye, Ahmedî Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin-Tıpkıbasım) adlı doktora tezimizde kullandığımız Diyanet İşleri Başkanlığı nüshasında bulunmuş ve tarafımızca gün yüzüne çıkarılmıştır. Bu mersiye, Klasik Türk Edebiyatının ilk mersiyesi sayılan ve yine Ahmedî tarafından yazılan Süleyman Şah mersiyesinden neredeyse on yıl önce kaleme alınmıştır. Bu da demek oluyor ki bu şiirle Ahmedî, yine kendisine ait olan “ilk mersiye şairi” unvanını on yıl kadar önceye taşımıştır. Bu çalışmamızla da Hamza Bey mersiyesinin incelemesi yapılmış ve mersiyenin daha geniş bir okuyucu kitlesine ulaştırılması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mersiye, Ağıt, Ahmedî, Aydınoğulları, Hamza Bey, İsa Bey, Ölüm.

Kaynakça

• AÇA, Mehmet; Haluk GÖKALP ve İsa KOCAKAPLAN (2012), Başlangıçtan Günümüze Türk Edebiyatında Tür ve Şekil Bilgisi, İstanbul: Kesit Yayınları.
• AKIN, Himmet (1947), “Aydın Oğulları Tarihi Hakkında Bir Araştırma”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi (DTCF) Dergisi, C. 05, S. 01, s. 91-108.
• ATEŞ, Ahmed (1952), “Konya Kütüphanelerinde Bulunan Bazı Mühim Yazmalar”, Belleten, C. XVI, s. 49-130.
• CANIM, Rıdvan (2000), Latîfî, Tezkiretü’ş-şuarâ ve Tabsıratü’n-nuzamâ, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• CANIM, Rıdvan (2016), Divan Edebiyatında Türler, Ankara: Grafiker Yayınları.
• EDHEM, Halil (1927), Düvel-i İslâmiye, İstanbul: Milli Matbaa.
• GÜLÜM, Emrah (2021a), “Ahmedî Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin-Tıpkıbasım)”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• GÜLÜM, Emrah (2021b), “Ahmedî Hakkında Bibliyografya Denemesi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 14, S. 77, s. 175-206.
• GÜLÜM, Emrah (2022), Ahmedî Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Basım), İstanbul: DBY Yayınları.
• İSEN, Mustafa (2004), “Mersiye (Türk Edebiyatı)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 29, s. 218-219.
• KORTANTAMER, Tunca (1993), Eski Türk Edebiyatı Makaleler, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KÖPRÜLÜ, Mehmed Fuad (1928), “Anadolu Beylikleri Tarihine Aid Notlar”, Türkiyat Mecmuası, C. 2, s. 1-32.
• ÖZTUNA, Yılmaz (1969), Devletler ve Hanedanlar (C. II), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• TEMİZEL, Ali (2002), “Ahmedî'nin Farsça Eserleri (Tenkitli Metin-İnceleme-Tercüme ve İndeks)”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• TEMİZEL, Ali (2018), “Ahmedî'nin Farsça Eserleri”, Ahmedî Sempozyumu Bildirileri Kitabı, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Matbaası, s. 109-132.
• TOPRAK, Mehmet Faruk (2004), “Mersiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 29, s. 215-217.
• YAZICI, Tahsin (2004), “Mersiye (Fars Edebiyatı)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 29, s. 217-218.