Sublinear Translation Technique in the Ottoman Translation Tradition

Yıl 2023, Cilt: 30 Sayı: 30, 131 - 181, 27.06.2023

Eren Ertürkoğlu

Öz

When the history of translation is examined, it is seen that civilizations and cultures, during their interactions with each other, sometimes unilaterally and sometimes mutually transfer the works reflecting their knowledge. As a result of this transfer, civilizations also contribute to each other's development. As a matter of fact, the transfer of the knowledge of Anatolian, Phoenician and Egyptian civilizations through translations played a major role in the formation and development of Greek culture and civilization. The influence of the Greeks, who synthesized the knowledge accumulated as a result of this transfer with their own perspective, on the development of Arab-Islamic culture and civilization was also through translations. The Ottoman Civilization, being a part of the Islamic Civilization, inherited the Arab-Islamic tradition in the theory and practice of the concept of "translation" itself, as in many other matters. Some translators who were involved in translation activities in the Ottoman period and who expressed their views on translation in the prefaces of their translations expressed this explicitly and some implicitly. In this study, the translation theory of Ottoman translators will be presented through the duality known as literal translation and meaning translation in the Ottoman period translation tradition. General information will be given about the sublinear translation technique, which is one of the reflections of literal translation in Ottoman Period translations. The texts prepared with this translation technique will be presented. The reasons why these texts were prepared with the inline translation technique will be emphasized, and the formal features of the texts prepared with the inline translation technique will be pointed out.

Anahtar Kelimeler

ottoman period, translation, literal translation, sublinear translation technique

Osmanlı Dönemi Tercüme Geleneğinde Satıraltı Tercüme Tekniği

Öz

Tercüme tarihi incelendiğinde medeniyet ve kültürlerin birbirleriyle etkileşimleri esnasında, bilgi birikimlerini yansıttıkları eserleri kimi zaman tek taraflı kimi zaman da karşılıklı olarak aktardıkları görülmektedir. Bu aktarım neticesinde medeniyetler birbirlerinin gelişimine de katkı sunmaktadır. Nitekim Yunan kültür ve medeniyetinin oluşumu ve gelişiminde Anadolu, Fenike, Mısır medeniyetlerinin birikiminin tercümeler yoluyla aktarımı büyük rol oynamıştır. Bu aktarım neticesinde oluşan bilgi birikimini kendi bakış açısıyla sentezleyen Yunanlıların Arap-İslâm kültür ve medeniyetinin gelişimine etkisi de yine tercümeler aracılığıyla olmuştur. Osmanlı Medeniyeti de İslam Medeniyeti’nin bir parçası olması yönüyle birçok konuda olduğu gibi bizzat “tercüme” kavramının teorisi ve pratiği konusunda da Arap-İslâm geleneğini miras olarak almıştır. Osmanlı Dönemi’nde tercüme faaliyetleri içerisinde bulunan ve yaptıkları tercümelerin ön söz kısımlarında tercüme hakkında görüşlerini beyan eden bazı mütercimler bu durumu açıkça bazılarıysa örtük bir şekilde dile getirmiştir. Bu çalışmada, Osmanlı Dönemi tercüme geleneği içerisinde lafız ve mana tercümesi olarak bilinen ikilik üzerinden Osmanlı mütercimlerinin tercüme teorisi sunulacak; lafız tercümesi veya bir diğer deyişle sözcüğü sözcüğüne tercümenin Osmanlı Dönemi tercümelerindeki görünümlerinden biri olan satıraltı tercüme tekniğine dair genel malumat verilecek; bu tercüme tekniği ile hazırlanan metinlerden tespit edilebilenler sunulacak; bu metinlerin hangi gerekçelerle satıraltı tercüme tekniğiyle hazırlandığı üzerinde durulacak ve bunun yanı sıra satıraltı tercüme tekniğiyle oluşturulan metinlerin şeklî özelliklerine dikkat çekilecektir.

Anahtar Kelimeler

osmanlı dönemi, tercüme, lafız tercümesi, satıraltı tercüme tekniği

Kaynakça

• Ata, Aysu (2019), Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin), Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
• Ayçiçeği, Bünyamin (2017), “Bûsîrî’nin Kasîde-i Bürde’sinin Geçmişten Günümüze Türkiye Toplumu Üzerindeki Akademik, Sosyal ve Dinî Etkileri”, (Program Kodu: 1002. Proje Nu: 215k398, Proje Yürütücüsü: Bünyamin Ayçiçeği), Tübitak Sobag-Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırma Destek Grubu, İstanbul.
• Ayçiçeği, Bünyamin ve Koç, Hamza (2022), “Kaside-i Bürde Tercümesi”, Tees, (Çevrimiçi) http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/kaside-i-burde-tercumesi, 27.03.2023
• Aydın, Bilgin ve Tak, Ekrem, “XVII. Yüzyılda İstanbul Medreselerinde Okutulan Kitaplar (Tereke Kayıtları Üzerine Bir Değerlendirme)”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 19/19, 2019, s. 183-236.
• Aydınlı, Osman (2007), “Süryani Bilginlerin Çeviri Faaliyeti ve Mutezili Düşünceye Etkisi”, Hitit İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6/11, 2007, s. 7-33.
• Aydınlı İshak Hocası, Akse’l-Ereb Fî-Terceme’i Mukaddimeti’l-Edeb, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Esad Efendi, No. 3180.
• Bayrakdar, Mehmet (1995), İslam Felsefesine Giriş, Ankara: AÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Biçer, Şükran Erden (2020), “Beytü’l-Hikme ve Tercümeler Dönemindeki Önemi”, Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Bilgin, Azmi (1996), Nazmü’l-Hilâfiyyat Tercümesi, Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
• Bilkan, Ali Fuat (2018), Osmanlı Zihniyetinin Oluşumu Kuruluş Döneminde Telif ve Tercüme, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bilkan, Ali Fuat (2021), Osmanlı İmparatorluk İdeolojisi Klasik Dönemde Din, Toplum ve Kültür 1451-1603, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Birnbaum, Eleazar (2002), “Interlinear Translation: The Case Of The Turkish Dictionaries”, Journal Of Turkish Studies (Tuba), 26/1, s. 61-80.
• Bostân Tercümesi, Ankara DTCF Yazma Eser Kütüphanesi, Mustafa Con A Koleksiyonu, No. 690.
• Cafer Tayyar B. Ahmet Salim, Zübde-i Gülistân, İBB Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları, No. 36.
• Caferoğlu, Ahmet (1984), Türk Dili Tarihi II, İstanbul: Enderun Yayınları.
• Can, Betül (2010), “Tanzimat Öncesi Osmanlı Medreselerinde Arapça Öğretim Yöntemleri”, Ekev Akademi Dergisi, 14/44, s. 305-320.
• Demircan, Ömer (1988), Türkiye’de Yabancı Dil, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Demircioğlu, Cemal (2013), “El-Cahız’dan Manastırlı Memet Rıfat’a: Arap Çeviri Kuramcıları İle Osmanlı Mütercimleri Arasındaki Bağlantılar”, Journal of Turkish Studies, 8/13, s. 739 - 759.
• Derviş Siyâhî Lârendevî, Lugat-ı Müşkilât-ı Eczâ, Milli Kütüphane, Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi, No. 06 Hk 99.
• Ebü’l-Leys Es-Semerkandî, Kitâbü Mukaddimeti Ebi’l-Leys Es-Semerkandî, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Ayasofya Bölümü, No. 1451.
• El-Câhiz (1384/1965), Kitâbü’l-Hayevân, C. 1, (Nşr. ‘Abdusselâm Muhammed Hârûn), Kahire.
• El-Kasîdetü’n-Nûniyye, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Mehmed Asım Bey Koleksiyonu, No. 724. Elmalı, Hüseyin, “Büstî, Ebü’l-Feth”, DİA, C. Ek-1, Ankara, TDV Yayınları, 2020, s. 226-228.
• Emsile-i Muhtelife, Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, No. 06 Mil Yz A3252.
• Esmâ’ü’l-Hüsnâ, Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları Koleksiyonu, No.1308/2.
• Es-Safedî, Selahaddin (1305), Kitâb El-Gays El-Museccem Fî Şerhi Lâmiyet El-‘Acem, C.1, Kahire: El-Matbaa El-Ezheriyye El-Mısriyye.
• Fragment d'un dictionnaire Arabe-Turc, Biblioteque Nationale de France, Arabe, No. 4309.
• Gölpınarlı, Abdülbaki (1979), “Bustan”, Meb İslam Ansiklopedisi, 2. C. İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, s.823.
• Gutas, Dimitri (2017), Yunanca Düşünce Arapça Kültür, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Gülistân Tercümesi, İBB Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet Yazmaları, No. 322.
• Gülistân, İBB Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları, No. 0260.
• Hassan, Marwa (2017), “16. Yüzyıl Arapça Türkçe Sözlük Mirkatü’l-Luga (Metin-İnceleme-Dizin)”, İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Hitzel, Frederick (1995), Dil Oğlanları ve Tercümanlar, İstanbul:Yapı Kredi Yayınları.
• İbnü’l-Hâcib, Şâfiye, İBB Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları, No. 1282.
• İbnü’l-Hâcib, Şâfiye, İBB Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları, No. K0108.
• İlhan, Mevlüt (2016), “Kasîde-i Emâlî’nin Türkçe Tercümeleri, Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtin, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Ayasofya Koleksiyonu, No. 1016.
• İzgi, Cevat, (2019) Osmanlı Medreselerinde İlim – Riyâzî ve Tabiî İlimler, İstanbul: Küre Yayınları.
• Kâfiye Şerhi, İÜ Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar Koleksiyonu, No. 178.
• Kara, İsmail (2011), İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz - Şerh Ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not, İstanbul: Dergah Yayınları.
• Karasoy, Yakup (2017), Satıraltı Tercümeli Fıkıh Kitabı, Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
• Kasîde-i Bürde Tercümesi, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hacı Ali Saib Efendi Koleksiyonu, No. 235.
• Kasîde-i Bürde Tercümesi, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Mihrişah Sultan Koleksiyonu, No. 175.
• Kasîde-i Bürde Tercümesi, University of Michigan Library, No. 446.
• Kasîde-i Bürde ve Tercümesi, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi, Şevket Rado Yazmaları, No. 612.
• Kasîde-i Bürde, İÜ Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar Koleksiyonu, No.4688.
• Kasîde-i Emâlî, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Mehmed Asım Bey Koleksiyonu, No. 724.
• Kavruk, Hasan (1998), Türk Edebiyatında Mensur Hikayeler, İstanbul:MEB Yayınları.
• Kaya, Mahmut (2010), “Kasîdetü’l-Bürde”, DİA, C. 24, İstanbul: TDV Yayınları.
• Kılıç, Atabey (2007), “Dağılmış İncileri Toplama: Şerh Tasnifi Denemesi”, Klasik Türk Edebiyatı Üzerine Makaleler, Turkish Studies, Ankara.
• Kızıltan, Rezzan (2000), “Tarihte Çeviri: Antik Çağdan 19. Yüzyıl Sonuna Kadar Edebi Çeviri Kuramları I: Antik Çağdan Barok Çağın Sonuna Kadar”, Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, 40/1-2 , s. 71-88.
• Kitâb-ı Bûstân - Terceme, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Ayasofya Bölümü, No. 3806.
• Kitâbü Lügati ‘Arabiyyeti El-Mütercem Bi’l-Fârisî (Bahşayiş Lugati), Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Fatih Koleksiyonu, No. 5178.
• Kitâbü’l-Fıkh, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Ayasofya Koleksiyonu, No. 1360.
• Koca, Ferhat (2003), “el-Manzûmetü’n-Nesefiyye”, DİA, C. 28, Ankara: TDV Yayınları, 34-35.
• Koran with Interlinear Turkish Translation, Leiden University Libraries, Digital Collections, No. Or. 504.
• Köprülü, M. F. (1980), Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Kur’an-ı Kerîm Tercümesi, Tiem, No. 40.
• Kur’an-ı Kerîm, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Halet Efendi Bölümü, No. 13.
• Le’âlî Ahmed B. Mustafa Saruhânî, Kasîde-i Bürde Tercümesi, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi Koleksiyonu, No. 1732.
• Le’âlî Ahmed B. Mustafa Saruhânî, Kasîde-i Bürde Tercümesi, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi Koleksiyonu, No. 3351.
• Levend, Agâh Sırrı (1973), Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara: TTK Basımevi.
• Lugat, İÜ Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar Koleksiyonu, No. 581.
• Lugatçe, İBB Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet Yazmaları, No. K0495.
• Macit, Muhittin (2011), "Tercüme Hareketleri", DİA, C. 40, İstanbul: TDV Yayınları, s. 498-504.
• Manastırlı Mehmed Rif’at (1327/1908), Hazine-i Hikemiyyatdan-Cevâhir-i Çihâryâr ve Emsâl-i Kibâr, Haleb: Matbaa-i Uhuvvet.
• Mir Haydar Tilbe, Mahzenü’l-Esrâr Naziresi, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Ayasofya Kitaplığı, No. 4757.
• Mukayyed İlaveli Nahiv Cümlesi, İBB Atatürk Kitaplığı, Belediye Arapça Yazmaları, No. 315.
• Müntehab Fi’l-Luga, Köprülü Yazma Eser Kütüphanesi, Hafız Ahmed Paşa Koleksiyonu, No. 34Ha328.
• Nisâbü’s-Sıbyân, İbb Atatürk Kitaplığı, Yazma Eserler Koleksiyonu, No. 26.
• Okatan, Halil İbrahim (2010), Sürûrî Dîvânı, Ankara: Engin Matbaacılık.
• Öz, Yusuf (1999), “Anadolu Sahasında Yazılmış Farsça-Türkçe Sözlükler”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 47/1999, s. 177-187.
• Özervarlı, M. Sait (1995),“El-Emâlî”, DİA, C. 11, İstanbul, TDV Yayınları, s. 73-75.
• Paker, Saliha (2014), “Terceme, Te’lif ve Özgünlük Meselesi”, Metnin Halleri: Osmanlı’da Telif, Tercüme ve Şerh, (ed.: Hatice Aynur, Müjgân Çakır, Hanife Koncu, Selim S. Kuru, Ali Emre Özyıldırım), İstanbul: Klasik Yayınları, s. 36-71.
• Paker, Saliha (2020), “Hellenistik İskenderiye’den (İÖ 3. Yüzyıl) Osmanlı’ya: Kadim Gelenekte Kelime Odaklı (Ad Verbum) ve Anlam Odaklı (Ad Sensum) Çeviri Stratejileri ve Kökenleri”, Türklük Bilgisi Araştırmaları/Journal of Turkish Studies (Zehra Toska Armağanı), 54, s. 263-280.
• Pend-Nâme (Tercüme), İBB Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet Yazmaları, No. 104/4.
• Sarıçam, İbrahim ve Erşahin, Seyfettin (2015), İslam Medeniyeti Tarihi, Ankara: TDV Yayınları.
• Sa‘dî-i Şîrâzî, Bostân, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Halet Efendi Koleksiyonu, No. 710.
• Sa‘dî-i Şîrâzî, Bustan, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, No. 06 Mil Yz A 106.
• Satıraltı Fıkıh Kitabı, Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet Kitaplığı, Muallim Cevdet Yazmaları, No. 46.
• Selçuk, Bahir – Çelik, Nurten (2019), İksîr-i Devlet - Nergisî’nin Kimyâ-yı Sa‘Adet Çevirisi, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Sertkaya, Ayşe Gül (1995),“Şeyh-Zâde Abdürrezzâk Bahşı Hayatı ve Eserleri”, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Suçin, Mehmet Hakkı (2010), “Arapça Çeviri Geleneği: Altın Dönem”, Journal Of Turkish Studies/Türklük Bilgisi Araştırmaları Dergisi (Cem Dilçin Armağanı), 33/2, s.111-138.
• Suçin, Mehmet Hakkı (2012), Dünden Bugüne Arapçaya Çevirinin Serüveni, Ankara: Kurgan Edebiyat Yayınları.
• Şem‘î, Şerh-i Bostan, İBB Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları, No. K1525.
• Şeşen, Ramazan (1979), “İslam Dünyasında İlk Tercüme Faaliyetleri”, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 7, 3-4, s. 3-29.
• Şimşek, Yaşar (2017), Eski Anadolu Türkçesi Satırarası Kur’an Tercümesi (Topkapı Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin), Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Şinâsî, Mecmû‘u’l-Lugât (Lugât-ı Şinâsî), İÜ Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar Koleksiyonu, No. 555.
• Ta‘lîmü’l-Müte‘allim, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, İzmir Koleksiyonu, No. 415.
• Tanrıverdi, Eyyüp (2007), “Arap Kültüründe Çeviri Çalışmaları ve Huneyn b. İshak Ekolü, Divan Disiplinler Arası Çalışmalar Dergisi, 12/23, s. 93-150.
• Taşağıl, Ahmet (2010), “Talas Savaşı”, DİA, C. 39, İstanbul: TDV Yayınları, s. 501.
• Taşcı, Hülya Canpolat “Türkçe Edebî Şerhlerde Amaç ve Yöntemler”, Metnin Hâlleri: Osmanlı'da Telif, Tercüme ve Şerh, (Ed.: Hatice Aynur, Müjgân Çakır, Hanife Koncu, Selim S. Kuru, Ali Emre), Klasik Yayınları, İstanbul 2014, s. 72-97.
• Togan, Z. V. (1959-1960), “Londra Ve Tahran’daki İslamî Yazmalardan Bazılarına Dair”, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 3/1-2, S. 133-160.
• Topaloğlu, Ahmet (2018), XIV. Yüzyılın Ortalarında Yapılmış Satırarası Kur’an Tercümesi, C. 1, İstanbul: Dergah Yayınları.
• Toparlı, Recep (1992), İrşâdü'l-Mülûk ve's-Selâtin, Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
• Tuhfetü’l-Mülûk Fi’l-İbâdât ve Tercümesi, Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları, No. 1441.
• Turan, Fikret (2001), Eski Oğuzca Sözlük Bahşayiş Lügati, İstanbul: Bay Yayınları.
• Unan, Fahri (2005), “Klâsik Dönem Osmanlı Medreselerinde Eğitim Üzerine Yapılmış Çalışmalara Dâir Bir Bibliyografya Denemesi”, Dîvân İlmî Araştırmalar Dergisi, 1/18, s. 79-114.
• Üçer, İbrahim Halil (2018), “Antik-Helenistik Birikimin İslam Dünyasına İntikali: Aristotelesçi Felsefenin Üç Büyük Dönüşüm Evresi”, İslam Felsefesi Tarih ve Problemler, (ed. M. Cüneyt Kaya), İstanbul: İSAM Yayınları, s. 37-90.
• Ülken, Hilmi Ziya (2020), Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Ünlü, Suat (2007), “Kur’an-ı Kerîm’in Türkçeye Çevrilmesi ve İlk Türkçe Kur’an Tercümeleri”, Dinî Araştırmalar Dergisi, 9/27, s. 9-56.
• Üşenmez, Emek (2013), "Türkçe İlk Kuran Tercümelerinden Özbekistan Nüshası: Satır Arası Türkçe-Farsça Tercümeli (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük-Ekler Dizini-Tıpkıbasım), İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Yazar, Sadık (2011), Anadolu Sahası Klasik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Yazar, Sadık (2015), Tercüme-i Tuhfetü’l-Elbab ve Nuhbetü’l-Acab = Gırnati Seyahatnamesi: İnceleme- Metin- Sadeleştirme- Tıpkıbasım, İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• Yüce, Nuri (2014), Mukaddimetü’l-Edeb, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yüksekkaya, Gülden Sağol (1993), Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi Giriş-Metin-Sözlük I-II, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Zemahşerî, Mukaddimetü’l-Edeb, İBB Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet Yazmaları No. K0193.
• Zemahşerî, Mukaddimetü’l-Edeb, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Lala İsmail Koleksiyonu, No. 674.