Divan Şiirinde Yay ve Kâbe Kavseyn Mazmunu

Yıl 2023, Cilt: 31 Sayı: 31, 115 - 132, 25.12.2023

Hatice Coşkun

Öz

Divan şiirinin mazmun yapısı, Türk İslam edebiyatının ilk eseri olan Kutadgu Bilig’ten beri tevarüs edilen binlerce beyitlik birikimin anlaşılmasında en önemli anahtarlardan biridir. Bu çalışmada mazmunun kavramsal yapısı, şiir estetiğindeki işlevi ve zengin bir anlam ağı örmeye imkân sağlayan tarihi ve kültürel boyutu, kaş için kullanılan kâbe kavseyn benzetmesi üzerinden incelenmiştir. Kur’an-ı Kerim’de en-Necm Suresi 9. ayetinin “Fe-kâne kâbe kavseyni ev ednâ.” (Onunla arasındaki mesafe iki yay kadar yahut daha yakın oldu.) kâbe kavseyn ifadesi divan şiirinde çokça iktibas edilmiş ve güzelin kaşları için kullanılan yay, keman, hilâl, mihrap ve tâk gibi benzetmeler arasında yerini almıştır. İktibas, divan edebiyatında ayet veya hadislerin alıntılanma şeklidir. Bu ayette, Allah (c.c.) ve Hz. Muhammed’in (s.a.v.), Miraç gecesinde arada bir vasıta olmaksızın görüşmeleri anlatılır.
Türk kültürünün İslam öncesi düşüncesinde yay sembolüne mitolojiden hâkimiyet anlayışına, alfabeden damgaya kadar çok çeşitli alanlarda önemli anlamlar yüklenmiştir. İslamlaşmayla beraber bu anlam ağı kâbe kavseyn benzetmesine bağlı birçok yeni dinî ve tasavvufi içeriğin katılmasıyla genişlemiş ve İslam düşünce ve estetiğinin kavram hazinesini zenginleştirmiştir. Kâbe kavseyn, Hz. Muhammed tarafında yaratılmışlar âlemi ve Allah tarafında ilahi âlem olmak üzere iki farklı âlemin birbirine aslında çok yakın olduğunun Kur’ani bir tasviridir. Divan şairi bu kadar etkili bir benzetmeyle güzelin kaşını anlatmıştır. Böylece kâbe kavseyn mazmunu, hem beşeri hem ilahi aşkın özünde yatan yakın olma arzusunun güçlü bir ifadesi olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Divan edebiyatı, tasavvuf, mitoloji, mazmun, kâbe kavseyn

Kaynakça

• Abdulkerîm İbrahim el-Cîlî el-Kâdirî, (2007), Kâbe Kavseyn ve Mültekâ’n-Nâmûseyn fi Ma’rifeti Seyyidi’l-Kevneyn (s.a.v), (Haz.) eş-Şeyh Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Kahire: el-Âfâk el-Arabiyye.
• Abdürrezzak Kâşânî (2015), Tasavvuf Sözlüğü, (Çev.) Ekrem Demirli, 1. Basım, İstanbul: İz Yay.
• Ahmed Yârî (2013), Yârî Dîvânı, (Haz.) Nurgül Karayazı, (Ed.) Nihat Öztoprak, 1. Basım, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
• AKSAN, Doğan (2021), Şiir Dili ve Türk Şiir Dili, 3. Basım, İstanbul: Bilgi Yayınevi. AKSOY, Hasan (2002), “Kavsnâme”, İslam Ansiklopedisi, (XXV cilt), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 70-71. AKSOYAK, İ. H. (1995), "Divan Şiirinde Okçuluk Terimleri," Türklük Bilimi Araştırmaları, I, 81-94.
• AKÜN, Ömer F. (1994), “Divan Edebiyatı”, İslam Ansiklopedisi, (IX cilt), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 389-427.
• ALTINOVA, Mehmet (2018), “Klasik Türk Şairlerinin Dilinden Kudüs ve Mescid-i Aksâ”, Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, II, 138-158.
• AY, Alper (2019), Divan-ı Hikmet’te Manevî Ayet İktibasları, Doktora Tezi, Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi.
• BAKIRCI, Fatih (2018), “Kadı Burhaneddin Divanı’nda Okçulukla İlgili Unsurlar”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, LXI, 41-55.
• BULUT, Abdullah (2001), “Rasih’in Okçulukla İlgili Bir Manzumesi”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, XVII, 95-104.
• CEBECİOĞLU, Ethem (2014), Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, 6. Basım, İstanbul: Otto Yay.
• CEYLAN, Ömür (2008), “Şi‘r-i Kadîmin Rüzgârıyla (Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı)”, Çankırı Araştırmaları Dergisi, III/3, 137-140.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
• ÇORAK, Reyhan (2002), Klasik Edebiyat’ta Sevgilide Göz, Kirpik ve Kaş Üzerine Benzetmeler, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi.
• COŞKUN, Menderes (2012), Sözün Büyüsü Edebî Sanatlar, 3. Basım, İstanbul: Dergâh Yay.
• DAĞLAR, Abdülkadir (2016), “Şiirin Alın Yazısı: Mazmûn”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (DÜSBED), VIII/16, 1-13.
• DEMİREL, Şener (2002), “Mazmun Üzerine Bir Değerlendirme”, Bilig, XXI, 117-142.
• DEMİREL, Şener (2007), “Mazmundan İmgeye Bir Yolculuk”, A.Ü. Bayburt Eğitim Fakültesi Dergisi, II, 138-151.
• DURAN, Remzi (2019), “Motiflere Dönüşmüş Türk Damgaları - Geometrik Motiflere Farklı Bir Bakış”, Akdeniz Sanat Dergisi, XXIII, 679-697.
• GÖKSU, Erkan (2010), "Ok ve Yayın Türk Devlet Geleneği ve Hâkimiyet Anlayışındaki Yeri," Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları, V/II, 986-1011.
• GÜNEŞ, Mustafa (2014), “Klasik Türk Edebiyatında Mazmun Üzerine Bazı Düşünceler”, Türk Dünyası Araştırmaları, 107/209, 89-100.
• Hasîrîzâde Elîf Efendi (2015), En-Nûru’l-Furkân fi Şerhi Lugati’l-Kur’ân - Kur’ân Lügati, (Haz.) Mustafa Koç ve Eyyüp Tanrıverdi, (II cilt), 1. Basım, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
• Hüseyin Remzi (2018), Lugat-ı Remzi, (Haz.) Ali Birinci, (I-II cilt), 1. Basım, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
• İPEKTEN, Haluk (1993), “Divan Şiirinde Mazmunlar”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, I, 9-13.
• İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab (https://archive.org/details/lisan.al.arab/lisan.al.arab.13/page/n257/mode/2up) (20.07.2023)
• Kânûnî Sultan Süleyman (2016), Muhibbî Divanı, (Haz.) Kemal Yavuz ve Orhan Yavuz, (II cilt), 1. Baskı, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
• İbn Acîbe (1999), البحر المديد في تفسير القرآن المجيد (الناشر: الهيئة المصرية العامة للكتاب) https://archive.org/details/ba7r-madid/ba7r-madid-05/page/n499/mode/2up, (15.10.2023)
• İbn Kesîr (1986), Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, Hadislerle Kur’ân-ı Kerîm Tefsîri, (Çev.) Bekir Karlığa ve Bedrettin Çetiner, (XIII cilt), İstanbul: Çağrı Yay.
• KELEŞ, Reyhan (2016), Divan Şiirinde Âyet ve Hadis İktibasları, 1. Baskı, İstanbul: Kitabevi Yay.
• KEMİKLİ, Bilal (2009), Sufi Şairin İzinde: Şiir ve İrfan, İstanbul: Kitabevi Yay.
• KÖKSAL, Fatih (2001), “Divan Şiirinde Okçuluk Terimlerine Ekler”, Türklük Bilimi Araştırmaları, X, 235-254.
• LEVENT, Agah Sırrı (1984), Divan Edebiyatı: Kelimeler ve Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar, 4. Basım, İstanbul: Dergâh Yay.
• Mehmed bin Şeyh Mustafa (2022), Umdetü’l-Mütenâsilin - Ok Atmanın İlkeleri, (Haz.) İsmail Taş, 1. Baskı, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
• MENGİ, Mine (2000), “Mazmun Üzerine Düşünceler”, Divan Şiiri Yazıları, 1. Baskı, Ankara: Akçağ Yay., 45-61. (https://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20%20EDEBIYATI/4.php), (20.07.2023)
• Muhammed Bin Yûnus Ed-Dervâzî (2020), Kavsnâme - Dervâzi’nin Okçuluk Kitabı, (Haz.) Enes Azbay, 1. Baskı, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
• Muhyiddin İbnü’l-Arabî (2017), Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. (Terc.) Ahmed Avni Konuk, (Haz.) Mustafa Tahralı vd., (I cilt), 1. Basım, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
• Mütercim Âsım Efendi (2013), El- Okyânûsu’l-Basît fi Tercemeti’l-Kāmûsi’l-Muhit. Kāmûsu’l-Muhît Tercümesi. (Haz.) Mustafa Koç ve Eyyüp Tanrıverdi, (I cilt), 1. Basım, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
• Na’îmî (2017), Fezâ’il-i Kuds, (Haz.) Yasin Coşkun ve Menderes Velioğlu, 1. Basım, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
• ONAY, A. Talat (1996), Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, İstanbul: MEB Yay.
• ÖGEL, Bahaeddin (1995), Türk Mitolojisi (II cilt), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ÖGEL, Bahaeddin (2010), Türk Mitolojisi, (I cilt), 5. Basım (Tıpkıbasım), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ÖZEK, Ali (2002), “el-Keşşaf”, İslam Ansiklopedisi, (XXV cilt), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 329-330.
• PALA, İskender (1995), Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, 3. Basım, Ankara: Akçağ Yay.
• PALA, İskender (1999), “Mazmunun Mazmunu”, Osmanlı Divan Şiiri Üzerine Metinler, (Haz.) Mehmet Kalpaklı, İstanbul: Yapı Kredi Yay., 399-402.
• PEKOLCAY, Necla (1999), İslami Türk Edebiyatı Tedkik Metodlarının Genel Esasları ve Mazmun Anahtarları, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay.
• SARAÇ, M. A. Yekta (2010), Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgat, 8. Basım, İstanbul: Gökkubbe Yay.
• Seyyid Şerîf Cürcânî (2021), Ta‘rîfât Tasavvuf Istılahları, (Çev.) Abdülaziz Mecdî Tolun ve Abdulrahman Acer, 2. Basım, İstanbul: Litera Yay.
• ŞAHİNOĞLU, M. Nazif (1988), “Abdulkerim el-Cîlî”, İslam Ansiklopedisi, (I cilt), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 250.
• ŞENÖDEYİCİ, Özer (2020), El-Mazmûn Beyitlerin Ardındaki Gizem, 1. Basım, İstanbul: Kut Yay.
• ŞENTÜRK, A. Atilla (2015), “Okçuluk Tarihine Yeni bir Kaynak Olarak Osmanlı Şiiri”, M. Ali Tanyeri’nin Anısına Makaleler, (Haz.) Hatice Aynur vd., 1. Baskı, İstanbul, 71-142. (https://www.academia.edu/15060058/Ok%C3%A7uluk_Tarihine_Yeni_bir_Kaynak_Olarak_Osmanl%C4%B1_%C5%9Eiiri) (20.07.2023)
• ŞİMŞEK, Selami (2017), Tasavvuf Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, 1. Basım, İstanbul: Litera Yay.
• TEBDİZ: Türk Edebiyatının Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlüğü Projesi, (https://tebdiz.com), (20.07.2023).
• TOPDEMİR, H. Gazi (2000), “Gök Kuşağı”, İslam Ansiklopedisi, (XIV cilt), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 122-123.
• ULUDAĞ, Süleyman (2016), Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 2. Basım, İstanbul: Kabalcı Yay.
• UNDU, Sevda (2007), Fehîm-i Kadîm Dîvânı’nda Sevgili ve Sevgilinin Güzellik Unsurları, Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi.
• USER, H. Şirin (2006), Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri, 1. Basım, Ankara: Akçağ Yay.
• ÜSTÜNER, Kaplan (2007), Divan Şiirinde Tasavvuf, 1. Basım, Ankara: Birleşik Yay.
• VARIŞOĞLU, M. Celâl (2004), 18. Yüzyıl Divan Şiirinde İstiare, Mecaz ve Mazmun Kavramları ve Yüzyılın Şiirine Genel Bakış, Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• YAZIR, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, (VII cilt), İstanbul: Azim Yay.
• YURTSEVER, Mehmet Murat (2019), “Yûnus Emre, Niyâzî-i Mısrî ve İsma’il Hakkı Bursevî’de Türk Tasavvuf Şiirine Özgü Mazmun Arayışları”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXIII/2, 693-714.
• Zemahşerî (2020), el-Keşşâf, Keşşaf Tefsiri. (Çev.) Necdet Çağıl vd., (Ed.) Murat Sülün, (VI cilt), 1. Basım, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
• https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-tefsir-1/rahman-suresi-55/ayet-17/diyanet-isleri-baskanligi-meali-1, (20.07. 2023).
• https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Necm-suresi/4789/5-18-ayet-tefsiri), (15.10. 2023). www.lugatim.com (20.07.2023)