Hilebaz Arketipinin Cevâmi’ü’l-hikâyât ve Levâmi’ü’r-rivâyât’taki Kadın Kahramanlarda Tezahürü

Yıl 2023, Cilt: 31 Sayı: 31, 100 - 114, 25.12.2023

Kübra Batar

Öz

Arketipçi eleştiri, esere yönelik eleştirilerden biridir. Yirminci yüzyılda ortaya çıkan bu yöntemin amacı, insanlara öteden beri tesir eden evrensel ve yinelenen arketipleri gün yüzüne çıkarmaktır. Kolektif bilinçdışına ait olan arketipler, edebiyat eserlerinde tekrarlanmaktadır. Araştırmacılar, son dönemlerde edebî eserleri incelemek ve yazıldığı toplumların ölümsüz psikolojik izlerini sürmek amacıyla arketipsel sembolizmden yararlanmaktadırlar. İran edebiyatından çeviri yoluyla dilimize kazandırılan Cevâmi’ü’l-hikâyât ve Levâmi’ü’r-rivâyât’ta da temel arketipleri görmek mümkündür. Eserde özellikle gölgesinin etkisinde kalarak bütünleşmeyi gerçekleştiren ya da gerçekleştiremeyen kadınların anlatıları arketipsel sembolizm açısından oldukça önemlidir. Bu önemden dolayı bizler de bu çalışmada Cevâmi’ü’l-hikâyât ve Levâmi’ü’r-rivâyât’ta hilebaz arketipinin kadın kahramanlarda hangi şekillerde görüldüğünü ortaya çıkarmaya çalıştık. Çalışmanın giriş kısmında Cevâmi’ü’l-hikâyât ve Levâmi’ü’r-rivâyât hakkında bilgiler verildi ve hilebaz arketipini bu eserde inceleme sebebimiz ayrıntılı bir biçimde izah edildi. Daha sonra arketiplerin ve arketipsel eleştirinin teorik çerçevesi çizildi ve temel arketiplerin ve bütünleşmenin üzerinde duruldu. Devamında hilebaz arketipi hakkında detaylı bilgilere yer verildi. Çalışmamızın devamında ise arketipler ve hilebaz arketipi üzerine elde ettiğimiz teorik bilgiler ışığında eserin bir değerlendirmesi yapıldı. Ardından çok yönlü bir hikâye külliyatı olan eserin özellikle Pârsâ Hatun Kişiler ve Âbide vü Zâhide ve Nikû-Sîret Avretler Hikâyetleri Beyânındadur, Zâniye vü Nâ-Pârsâ Avretler Zikrindedür, Mekkâre Avretlerün Mekrleri ve Keydleri Beyânındadur başlıkları altındaki hikâyelerde hilebaz arketipinin kadınlarda nasıl ortaya çıktığı arketipsel sembolizm bağlamında ele alındı. Son olarak hikâyelerde kişisel gölgesiyle bütünleşen veya bütünleşmeyi sağlayamayan kadın kahramanlara rastlandığı belirtildi.

Anahtar Kelimeler

Arketipsel sembolizm, hilebaz arketipi, Cevâmi’ü’l-hikâyât ve Levâmi’ü’r-rivâyât, kadın

Kaynakça

• Aktulum, Kubilay (2014), “Folklorik İmgelem Bir Toplumsal İmgeler Rezervuarı Olarak İmgelemin Epistemolojik Temellerine Giriş”, Millî Folklor Dergisi, 13(101): 277-290.
• Altay, Cem (2018), “Tercüme-i Elfü’l-Leyle ve Leyle” (Binbir Gece Masalları Tercümesi) Giriş-Metin-İnceleme, Nevşehir Hacı Beştaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Anthony, Stevens (2014), Jung, (N. Örge Çev.), Ankara: Dost Kitabevi.
• Batar, Kübra (2022), Hasan Hüsnü Paşa Kütüphanesinde Kayıtlı Bir Cevâmi’ü’l-Hikâyât ve Levâmi’ü’r-Rivâyât’ın Tercümesi II, III ve IV. Kısımlar İnceleme Metin, Ankara: Sonçağ Akademi.
• Bonnefoy, Yves (2000), Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü, (L. Yılmaz Çev.), C.1. Ankara: Dost Kitabevi.
• Bülbül, Tuncay (2017), Celâl-zâde Sâlih Çelebi Cevâmi’ü’l-Hikâyât ve Levâmi’ü’r-Rivâyât’ın Tercümesi (İnceleme-Metin), C. 4. Kayseri: Tezmer.
• Cevizci, Ahmet (1999), Felsefe Sözlüğü, İstanbul: Paradigma.
• Çelik, Nurten (2021), Cevâmi’ü’l-Hikâyât ve Levâmi’ü’r-Rivâyât Tercümesi (1. Kısım) (İnceleme-Metin), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi.
• Çetinkaya, Ülkü (2008), “Divan Edebiyatında Kadına Genel Bakış”, Turkish Studies, 3(4): 279-334.
• Emre, İsmet (2009), “Yeni Türk Edebiyatının Psikoloji Kaynakları”, Turkish Studies, 4(1-1): 319-355.
• Fidan, G. Gaye (2012), Türk Edebiyatında Sindbâd-nâme Çevirileri: Tuhfetü’l-Ahyâr ve Kitâb-ı Sindbâd-nâme (İnceleme-Çeviri Yazılı Metin-Tıbkıbasım), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Fordham, Frieda (2001), Jung Psikolojisinin Ana Hatları, (A. Yalçıner Çev.), İstanbul: Say Yayınları.
• Gençtan, Engin (1998), Psikanaliz ve Sonrası, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Harmancı, Meriç (2018), Anabacı ya da Tacir Abdurrauf Hikâyesi, (Ed. Ü. Aslan & H. Taş & Ö. Zülfe) Bir Devr-i Kadim Efendisi Prof. Dr. Tahir Üzgör’e Armağan. (s.369-391). Ankara: İlahiyat Yayınları.
• Holland, Jack (2019), Mizojini Dünyanın En Eski Önyargısı Kadından Nefretin Evrensel Tarihi, (E. Okyay Çev.), Ankara: İmge Kitabevi.
• Jung, Carl Gustav (2006), Analitik Psikoloji, (E. Gürol Çev.), İstanbul: Payel Yayınları.
• Jung, Carl Gustav (2009), İnsan ve Sembolleri, (A. N. Babaoğlu Çev.), İstanbul: Okyanus Yayınları.
• Jung, Carl Gustav (2013), Dört Arketip, (Z. A. Yılmazer Çev.), İstanbul: Metis Yayınları.
• Kavruk, Hasan (1998), Eski Türk Edebiyatında Mensur Hikâyeler, İstanbul: MEB Yayınları.
• Kızıltan, Mübeccel (1991), Kırk Vezir Hikâyeleri I (İnceleme), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Kocakaplan, Mehmet (2010), Cinânî’nin Bedâyiü’-l Âsâr’ı (175b-301a) Giriş-Tenkitli Metin-Dizin, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Korkakçı, Damla Nur (2022), “Cinânî ve Azmî-i Gedüsî’nin Hikâyelerindeki Kadın İmajı”, Dünya Dilleri, Edebiyatları ve Çeviri Çalışmaları Dergisi, 3(2): 218-233.
• Moore, Robert Louıse & Gıllette, Douglas (2022), Kral, Savaşçı, Büyücü, Âşık, Ergin Eril Arketiplerini Yeniden Keşfetmek, (C. Şeref Çev.), İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Söylemez, İsmail (2016), Modern İran Edebiyatında Kadın, (Ed. A. Güzelyüz) Doğu Edebiyatında Kadın. (s.131-139). İstanbul: Demavend Yayınları.
• https://www.psikolojisozlugu.com/archetype-arketip
• https://sozluk.gov.tr/ (Erişim tarihi 27.01.2023)