Arûz Tasarrufları Bağlamında Nedîm ve Şeyh Gâlib’in Birer Murabbası

Yıl 2023, Cilt: 31 Sayı: 31, 21 - 48, 25.12.2023

Havva Aşı

Öz

Eski Türk edebiyatında metinler, hem muhteva hem de biçim özellikleri bakımında belirli kurallar çerçevesinde inşâ edilmiş bir yapıya sahiptir. Özellikle manzum eserlerde beyit, bend, redif, kafiye ve vezin özellikleri; şiirlerin sınıflandırılmasında, yorumlanmasında, şairin üslubunun ve şairlik gücünün belirlenmesinde önemli ölçütlerdir. Kafiye ve vezin, şiirlerin dış yapılarının somut göstergeleri olmakla birlikte şiirlerdeki âhenk unsurlarının da yapı taşlarıdır. Türk edebiyatında farklı bahirlerde 40’tan fazla arûz vezni kullanılmıştır. Şiirlerde Arapça, Farsça ve Türkçenin dil özelliklerine ve hece yapılarına göre imâle, zihâf, med, vasl, sekt gibi arûz tasarruflarına başvurulduğu görülür.
Nedîm ve Şeyh Gâlib XVIII. yüzyılın ve bütün dîvân şiirinin öncü şairlerindendir. Lâle Devri şairi olarak anılan Nedîm, klasik ilimlerle birlikte Arapça ve Farsça öğrenerek iyi bir eğitim görmüştür. Şiirlerinde söyleyiş mükemmelliği ile Nedîmâne tarzının kurucu olmuş; geliştirdiği bu yeni tarzla kendisinden sonraki şairleri etkilemiştir. Dîvân’nında kaside, mesnevî, kıt˘a ve gazellerin yanı sıra şarkılar da yer almaktadır. Şeyh Gâlib, mevlevî bir çevrede doğmuş ve yetişmiştir. Gâlib, ilk eğitimini babasından ve mevlevî şeylerinden almış; Divân’ı ve Hüsn ü Aşk adlı mesnevîsiyle ün kazanmıştır. Şeyh Gâlib, divân şiirinin son büyük şairi olarak kabul edilir. Dîvân’ında kaside, gazel, mesnevî, tarih ve şarkı nazım biçimlerinde şiirler vardır.
Klasik dönemin sonları sayılan XVIII. yüzyılda yaşamış olan Şeyh Gâlib ve Nedîm’in eserleri, biçim ve muhteva özellikleriyle araştırmalara konu olmuştur. Bu çalışmada Şeyh Gâlib ve Nedîm’in Türk edebiyatında en çok kullanılan vezni ile yazılmış beş bendden oluşan birer şiirleri (murabba), Prof. Dr. Yavuz Bayram’ın uyguladığı yöntem çerçevesinde arûz tasarrufları bakımından incelenecektir. XVIII. yüzyılda yaşamış bu iki büyük şairin şiirlerindeki arûz uygulamalarının tespiti ile sınırlı çerçevede de olsa benzerlikler ve farklılıklar ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Arûz, Murabba, Nedîm, Şeyh Gâlib

Kaynakça

• AK, Coşkun (2000). Nedim Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divan’ından Seçmeler, Bursa: Gaye Kitabevi.
• AKÜN, Ömer Faruk (1994). “Divan Edebiyatı”, TDV İslam Ansiklopedisi, 9. Cilt, s. 389-427.
• BAYRAM, Yavuz (2022a). “Arûz Tasarrufları Bağlamında Bir Gül Kasidesi (Fuzûlî)”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 29, s. 359-383.
• BAYRAM, Yavuz (2022b). “Arûz Tasarrufları Bağlamında Üç Gül Kasidesi (Necâtî, Hayâlî, Nev‘î)”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Cilt 5, Sayı 3, s. 1682-1750.
• COŞKUN, Menderes, Ali İhsan Öbek ve Yavuz Bayram (2016). Gazel Şerhleri, İstanbul: Kesit Yay.
• ÇETİN, Nihad Mazlum (1991). “Aruz”, TDV İslam Ansiklopedisi, 3. Cilt, s. 424-437.
• DİLÇİN, Cem (2017). “Divan Şiirinde Gazel”, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi Türk Şiiri Özel Sayısı –Divan Şiiri, Ankara: TDK Yay.
• DURSUNOĞLU, Halit (2019). Aruz Öğretimi. Ankara: Pegem Akademi.
• DÜZENLİ, Mesut Bayram ve Şahap Bulak (2018). “Aruz Vezninin Türk Şiirine Tatbikinde Başvurulan İmlâ/Telaffuz Tasarrufları ve Mahiyetleri”, SUTAD, (43): 145-171.
• GÖLPINARLI, Abdülbâki (2015). Nedim Divanı. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• GÜRER, Abdülkadir (1993). “Şeyh Gâlib Dîvânı (İnceleme-Metin)”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara.
• İPEKTEN, Halûk (2018). Şeyh Galib Hayatı – Sanatı – Eserleri Bazı Şiirlerinin Açıklamaları, Ankara: Akçağ Yay.
• KALKIŞIM, M. Muhsin (2010). “Şeyh Gâlib”, TDV İslam Ansiklopedisi, 39. Cilt, s. 54-57.
• KALKIŞIM, M. Muhsin (2013). Şeyh Gâlib Dîvânı. Ankara: Akçağ Yay.
• KESİK, Beyhan ve Özer Şenödeyici (2019). Aruz Teori ve Uygulama, İstanbul: Kesit Yay.
• MACİT, Muhsin (2006). “Nedîm”, TDV İslam Ansiklopedisi, 32. Cilt, s. 510-513.
• MACİT, Muhsin (2015). Eski Türk Edebiyatı El Kitabı, IV. Ses Yapısı. Mustafa İsen (ed), Ankara: Grafiker Yay.
• MACİT, Muhsin (2016). Nedîm Dîvânı, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay.
• MACİT, Muhsin (2018). Nedîm Hayatı – Eserleri – Sanatı – Bazı Şiirlerinin Açıklamaları, Ankara: Akçağ Yay.
• MAZIOĞLU, Hasibe (2018). Nedim’in Divan Şiirine Getirdiği Yenilikler. Ankara: Akçağ Yay.
• MERMER, Ahmet vd. (2014). “Âhenk Unsurları Aruz Vezni Kâfiye ve Redif”, Eski Türk Edebiyatına Giriş, Ankara: Akçağ Yay.
• OKCU, Naci (2011). Şeyh Gâlib Dîvânı Hayatı – Edebî Kişiliği – Eserleri – Şiirlerinin Umûmî Tahlili. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• SARAÇ, M. A. Yekta (2018). Eski Türk Edebiyatına Giriş: Biçim ve Ölçü, Prof. Dr. Abdülkadir GÜRER (ed.), Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yay.
• SARAÇ, M. A. Yekta (2019). Klasik Edebiyat Bilgisi: Biçim-Ölçü-Kafiye. İstanbul: Bilimevi Basım Yay.
• TOPAK, Zafer (2017). “18. Yüzyıl Divan Şiiri Poetikası (Arpaemînizâde Sâmî, Edirneli Kâmî, Esrâr Dede, Nedîm, Seyyid Vehbî, Şeyh Gâlip, Vahîd Mahtumî)”, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Sakarya.
• YEŞİLBAĞ, Semih (2019). “Mecmû’a-i Eş’âr: Metin-inceleme (Milli Kütüphane 06 Mil Yz FB 533/1)”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı, Doktora Tezi, Samsun.
• YEŞİLDAL, Ünsal Yılmaz (2019). “Türk Edebiyatında Nazım Şekilleri, Edebî Türler ve Bu Türlerin Özellikleri”, Edebiyat Bilgi ve Kuramları, Ahmet Mermer ve Yavuz Bayram (ed.), Ankara: Nobel Yay.