"Hengâme" Hengâmesi veya Şair Aslında Ne Diyor?

Yıl 2023, Cilt: 31 Sayı: 31, 438 - 459, 25.12.2023

M. Fatih Köksal

Öz

Günümüzde klasik Türk edebiyatına toplumun mesafeli durmasının arkasında pek çok sebep bulunabilirse de asıl sorunun “dil” olduğu açıktır. Meselenin bir veçhesi bu edebiyatın dili ise de ondan daha müşkül olan “dil ötesi dil”dir. Zira çoğu zaman bir beyit günümüz diliyle nesre çevrildiğinde de anlaşılmayabilir. Çünkü günümüz diline çevrilen satırlarda yer alan kelimelerin anlamları bilinse de bu kelimelerin alt katmanlardaki anlam dünyasına, temsil ettikleri arka plana hâkim olmayınca zorluk daha da artar. Ancak lisansüstü düzeyde öğrenim gören araştırmacı yahut akademisyenlerden bu arka planı bilmeleri yahut görmeleri, en azından beytin bağlamından sezmeleri beklenir.
Eski metinleri anlamakta bir başka zorluk da leksikolojiktir. Metni hakkıyla anlayıp çözümleyebilmek için kelimelerin bütün anlamlarının bilinmesi zaruridir. Elbette herkesin her kelimeyi veya bir kelimenin bütün anlamlarını bilmesi mümkün değildir. Ne var ki bir beyte dikkatle nazar kılındığında manaca oturmayan bir kelime varsa bu semantik problemi çözmek için sözlüklere göz atmak kaçınılmaz olur. Bakılan sözlüklerde verilen karşılıklar mutmain etmiyorsa daha eski, daha ayrıntılı sözlüklere, ihtisas ve ıstılah lugatlerine bakarak çözüm yolları aranmalıdır.
Bu makalede, “hengâme” kelimesinin eski metinlerde kullanımı bu açıdan ele alınacaktır. Kelime günümüz Türkçesinde de “gürültü, patırtı, kargaşa” anlamında kullanılmaktadır. Sözlüklerde verilen karşılıklar da bunlara ek olarak çoğunlukla “kavga, şamata, eğlence, velvele, kalabalık” gibi buna yakın anlamlardır. Hâlbuki klasik şairlerimiz “hengâme”yi çoğu kez bu anlamların dışında kullanmışlardır. Çalışmamızda birçok beytin delaletiyle “hengâme”nin bilinmeyen ve başta “bağlamlı dizin / bağlamlı sözlük” ortaya koymak iddiasıyla hazırlanan tezler olmak üzere yapılan kimi çalışmalarda fark edilmeyen manaları ortaya konacaktır.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk şiiri, bağlamlı dizin, şiirde anlam, sözlük, TEBDİZ

Kaynakça

• Açar, Bedriye Gülay (2018). 16. Yüzyıl Şârihlerinden Sûdî-i Bosnevî ve Şerh-i Bostân’ı (İnceleme-Tenkitli Metin). Doktora Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Açıkgöz, Namık (2017). Riyâzî Muhammed Efendi – Riyâzu’ş-şu’arâ. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/54137,540229-riyazu39s-suarapdfpdf.pdf?0 (E.T. 21.03.2022).
• Alî Nazîmâ – Reşâd (1317). Mükemmel Osmanlı Lugati. İstanbul: Artin Asaduryan Şirket-i Mürettbiye Matbaası. Arslan, Mehmet (2008). Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri -1 Manzum Sûrnâmeler. İstanbul: Sarayburnu Kitaplığı.
• Arslan, Mehmet (2009a). Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri -2 İntizâmî Sûrnâmesi. İstanbul: Sarayburnu Kitaplığı.
• Arslan, Mehmet (2009b). Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri 3 -Vehbî Sûrnâmesi (Sûrnâme-i Hümâyûn). İstanbul: Sarayburnu Kitaplığı.
• Arslan, Mehmet (2011a). Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri 4-5 -Lebîb Sûrnâmesi, Hâfız Mehmed Efendi (Hâzin) Sûrnâmesi, Abdî Sûrnâmesi, Telhîsü’l-beyân’ın Sûrnâme Kısmı. İstanbul: Sarayburnu Kitaplığı.
• Arslan, Mehmet (2011b). Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri 6-7 -Haşmet Sûrnâmesi Melek İbrâhim Sûrnâmesi, Nâfi’ Sûrnâmesi, Müellifi Bilinmeyen Sûrnâmeler. İstanbul: Sarayburnu Kitaplığı.
• Arslan, Mehmet (2018). Mihrî Hatun Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58679,mihri-hatun-divanipdf.pdf?0 (E.T. 19.03.2022).
• Atila, Mustafa (2019). Muslihuddîn Mustafâ Sürûrî Şerh-i Dîvân-ı Hâfız (İnceleme-Metin-Sözlük). Doktora Tezi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Avşar, Ziya (2017). Revânî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56143,revani-divanipdf.pdf?0 (E.T.: 27.01.2022).
• Bahâeddîn (1330). Yeni Türkçe Lugat. İstanbul: Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası.
• Baka Telli, Şermin (2021). Cenâbî Dîvânı Sözlüğü [Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük].. Doktora Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Canım, Rıdvan (2000). Latîfî Tezkiretü’ş-şu’arâ ve Tabsıratü’n-nuzamâ (İnceleme-Metin). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Değer, Mete Bülent (2018). Mezâkî Dîvanı Sözlüğü [Bağlamlı Dizini ve İşlevsel Sözlüğü]. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dihhodâ, Ali Ekber: Lugatnâme. https://www.parsi.wiki/ (E.T. 16.03.2022).
• Dilber, Duygu (2023). Bağdatlı Rûhî Divanı Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlüğü. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Enverî, Hasan (1381). Ferheng-i Bozorg-i Sohan. C.8, Tahran: Çaphâne-i Mehâret.
• Gıynaş, Kamil Ali (2017). Pervâne Bey Mecmuası. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55832,pervane-bey-mecmuasi-pdf.pdf?0 (E.T.: 21.10.2022).
• Güngör, Özlem (2019). İsmail Rüsûhî-i Ankaravî Şerh-i Mesnevî - Mecmû’atü’l-letâyif Sandûkatü’l-ma’ârif (VI. Cilt) (İnceleme – Metin Sözlük). Doktora Tezi. Niğde: Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Haim, S. (1960). Ferheng-i Câmi’-i Farsî-İngilîsî. C.2, Tahran: Kitâbfurûşî Berûhîm.
• Hüseyin Kâzım Kadri: (1943). Büyük Türk Lugati. C. 4, İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• İnce, Adnan (2005). Tezkiretü’şu’arâ - Sâlim Efendi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay.
• Kadaş, Sercan (2022). Ahmed Paşa Divanı: Tenkitli Metin-Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kaya, Bayram Ali (2017). Azmizâde Hâletî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56159,azmizade-haleti-divanipdf.pdf?0 (E.T.: 16.03.2023).
• Kılıç, Filiz (2010). Âşık Çelebi Meşâ’irü’ş-Şu’arâ (İnceleme – Metin). 3 cilt, İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yay.
• Kılıçarslan, Orhan (2016). Hayâlî Bey Dîvânı’nın İncelenmesi-Bağlamlı Dizini ve İşlevsel Sözlüğü. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Köksal, M. Fatih (2017). Edirneli Nazmî Mecma’u’n-nez’a’ir. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayını. E-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56057,mecmaun-nezair-edirneli-nazmi-pdf.pdf?0 (E.T.: 17.09.2022).
• Köksal, M. Fatih ve Bünyamin Ayçiçeği (2020). İki Fütüvvetnâme (Sabuncuoğlu Şerefeddin Fütüvvetnâmesi – Bursalı Hoca Can Fütüvvetnâmesi. Ankara: Ticaret Bakanlığı Yayını.
• Kurtoğlu, Orhan (2016). Zâtî Dîvânı -Gazeller Dışındaki Şiirler- (İnceleme – Tenkitli Metin). Ankara: Son Çağ Yayınları.
• [Mütercim Âsım] Lugât-ı Burhân-ı Kâtı, İstanbul: Matbaa-i Osmaniyye.
• Mehmed Salâhaddîn (1317). Kamus-ı Osmânî. İstanbul: İkdâm Matbaası.
• Muallim Nâcî (1308). Lugat-ı Nâcî. İstanbul: Asır Matbaa ve Kütüphanesi.
• Muîn, Mehmed: Ferheng-i Fârsî (Mutavassıt). C.6, Tahran: Müessese-i İntişârât-ı Emîr-i Kebîr.
• Özcanar Sel, Gözde (2020). Hüseyin Kefevî ve Bustân-Efrûz-ı Cinân Der-Şerh-i Gülistân (İnceleme-Tenkitli Metin). Doktora Tezi. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özer, Sibel (2007). Sûdî-i Bosnavî’nin Şerh-i Dîvân-ı Hâfız’ının Bilgi Dökümü ve İspata Dayandırılması. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Öztürk Doğan, Aslıhan (2022. Azmî-zâde Hâletî Divanı’nın Bağlamlı Dizini ve İşlevsel Sözlüğü. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pekyürek, Hacı Emre (2018). Muhibbî Dîvanı Sözlüğü [Bağlamlı Dizini ve İşlevsel Sözlük]. Doktora Tezi. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Re’fet Necdet - Hasan Bedreddîn (1927). Yeni Resimli Türkçe Kamus. İstanbul: Bâb-ı Âlî Matbaası.
• [Redhouse, S. J. William] (1281). Müntehabât-ı Lugat-i Osmâniyye. İstanbul: y.y.
• Redhouse, S. J. William (1294). İlaveli Müntehabât-ı Lugat-ı Osmâniyye. C.2, İstanbul.
• Redhouse, S. J. William (1921). A Turkish and English Lexicon. İstanbul: H. Matosyan Matbaası.
• Redhouse, S. J. William (2011). Türkçe/Osmanlıca-İngilizce Redhouse Sözlüğü. 19. Basım, İstanbul: Sev Matbaacılık ve Yayıncılık.
• Steingass, F (1998). A Comprehensive Persian-Engilish Dictionary. Beyrut: Librairie du Liban Publishes. Şemseddîn Sâmî (1317). Kāmûs-ı Türkî. C.2, İstanbul: İkdâm Matbaası.
• Şentürk, Ahmet Attila (2023). Osmanlı Şiir Kılavuzu. C. 6, İstanbul: DBY Yayınları.
• Şu’ûrî Hasan Efendi (2019). Lisânu’l-Acem Ferheng-i Şuûrî. Haz.: Ozan Yılmaz, 4. Cilt, İstanbul: TYK Başkanlığı. Şükün, Ziya (1996). Ferheng-i Ziyâ. C.3, İstanbul: MEB Yayınları.
• Tanrıbuyurdu, Gülçin (2018). Kalkandelenli Muîdî Dîvânı, Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59883,kalkandelenli-mu39idi-divanipdf.pdf?0 (E.T. 27.01.2022).
• Tarlan, Ali Nihad (1967). Zatî Divanı (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon) Gazeller Kısmı: I. Cild. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• Tarlan, Ali Nihad (1970). Zatî Divanı (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon) Gazeller Kısmı: II. Cild. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• Tıraş, Yusuf Can (2019). Fehîm-i Kadîm Divânı Sözlüğü [Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük]. Doktora Tezi. Uşak: Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Turan, Veysi (2018). Emrî Divanı Sözlüğü (Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük). Doktora Tezi. Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yılmaz, Ozan (2020). “Şerhin Metninden Metnin Şerhine: Türkçe Şerhlerden Hareketle Klasik Türk Şiirinin Anlam Dünyasına Katkılar II”, Klasik Türk Edebiyatının Ses ve Anlam Dünyası Sempozyumu-Prof. Dr. Halûk İpekten Anısına- 10 Ekim 2019-11 Ekim 2019, Bildiri Kitabı. Ed.: İlhan Genç – Metin Akkuş, Düzce: Düzce Üniversitesi Yayınları, s. 90-105.
• Yiğit, Ahmet Selman (2018). Nâbî Divanı Sözlüğü [Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük], Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yücel, Bilal (2002?). Mahmud Paşa Adnî Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.