THEORIES OF HUMOUR AND LÂMI’Î ÇELEBI’S LETÂIFNÂME

Yıl 2023, Cilt: 31 Sayı: 31, 520 - 534, 25.12.2023

Hakan Sönmez

Öz

Classical Turkish literature is exceptionally diverse in terms of content and genre. Numerous works have endured from this era, which encompasses many religious, political, and cultural facets of the Ottoman Empire. These works reflect the society of that time. Letâifnâmes are examples of such works. The term "latife" in Arabic, which refers to a comical story, joke or witticism, holds the same meaning as a joke in modern-day vocabulary.The key trait of these works, comprising comical, concise tales, is that they offer amusing and stimulating content. Furthermore, they deserve attention for capturing the humour prevailing in the era. In this study, "humour theories" provide the context to examine Letâifnâme by Lâmi'î Çelebi, which is amongst the first works that come to mind when discussing letâifnâme. Humour is a broad idea studied in various disciplines. Despite long-lasting efforts, the explanation of humour continues. This study initially explains the concept of humour and laughter, and their societal significance. This has led to the emergence of various well-known theories such as "superiority", "incompatibility", and "relaxation". This study initially explains the concept of humour and laughter, and their societal significance. In Lâmi'î Çelebi's Letâifnâme, jokes that match humour theories were discovered. The jokes were categorised and analysed by humour theory. The study found numerous jokes that were fitting for all three humour theories in Letâifnâme. Other examples from the work, beyond those examined, can be incorporated into the research. However, these were not part of the research to prevent redundancy and because numerous of these jokes are indecent.

Anahtar Kelimeler

humor, theory, laugh, joke, Lâmi’î Çelebi.

Mizah Kuramları ve Lâmi’î Çelebi’nin Letâifnâme’si

Öz

Klasik Türk edebiyatı hem içerik hem de tür bakımından oldukça zengin bir geleneğe sahiptir. Osmanlının dinî, siyasî, kültürel birçok unsurunu barındıran bu edebiyat döneminden günümüze pek çok eser kalmıştır. Bu eserler, toplumun aynası mahiyetindedirler. Letâifnâmeler de bu türden eserlerdir. Arapçada güldürücü tuhaf hikâye, şaka, nükte gibi anlamlara gelen “latife”, günümüzdeki fıkranın karşılığıdır. Mizahî, kısa hikâyelerin yer aldığı bu eserlerin en önemli özelliği güldürücü ve düşündürücü metinler olmalarıdır. Ayrıca dönemin mizah anlayışını yansıtması bakımından da üzerinde durulması gereken eserlerdir. Bu çalışmada letâifnâme denilince akla ilk gelen eserlerden olan Lâmi’î Çelebi’nin Letâifnâme’si “mizah kuramları” bağlamında incelenmiştir. Mizah, hemen her disiplinin çalışma alanına giren çok geniş çaplı bir kavramdır. Mizahı açıklama çabası çağlar boyu sürmüş ve hala da sürmeye devam etmektedir. Bu bağlamda ortaya çeşitli kuramlar konulmuştur. Bu kuramların en çok bilinenleri “üstünlük”, “uyumsuzluk”, ve “rahatlama” kuramlarıdır. Çalışmada önce mizah ve gülme kavramları, bu kavramların toplumdaki yeri açıklanmıştır. Daha sonra Lâmi’î Çelebi’nin Letâifnâme’sinde mizah kuramlarına uygun latifeler tespit edilmiştir. Bu latifeler, uygun oldukları mizah kuramına göre ayrı başlıklar altında incelenmiştir. Çalışma sonunda Letâifnâme’de her üç mizah kuramına uygun birçok latife tespit edilmiştir. Burada incelenen latifeler dışında eserde çalışmaya eklenebilecek farklı örnekler de yer almaktadır. Ancak bunlar, hem tekrara düşmekten kaçınmak hem de bu latifelerin birçoğunun müstehcen olması sebebiyle çalışmaya dâhil edilmemiştir.

Anahtar Kelimeler

Mizah, kuram, gülme, latife, Lâmi’î Çelebi.

Kaynakça

• ALTUNEL, İbrahim (2003), “Latife”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/latife--edebiyat (13.10.2023).
• AMBROS, Edith Gülçin (2009), “Gülme, Güldürme ve Gülünç Düşürme Gereksinimlerinden Doğan Türler ve Osmanlı Edebiyatında İroni”, Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları IV Nazımdan Nesire Edebî Türler (Haz. Hatice Aynur vd.), İstanbul: Turkuaz Yayınları, s. 65-85.
• ARISTOTELES (2014), Poetika (çev. Mehmet H. Doğan), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• BERGSON, Henri (2015), Gülme Komiğin Anlamı Üstüne Deneme (çev. Yaşar Avunç), İstanbul: Ayrıntı Yayınları. CRITCHLEY, Simon (2020), Mizah Üzerine (çev. Seyran Sam), İstanbul: Monokl Yayınları.
• ÇALIŞKAN, Yaşar (2015) Latîfeler Kitabı Letâfi-i Lâmi’î, İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları.
• DURMUŞ, İsmail (2020) “Mizah”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/mizah#1 (13.10.2023). EAGLETON, Terry (2019), Mizah, (çev. Melih Pekdemir), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• FREUD, Sigmund (1998), Espriler ve Bilinçdışı ile İlişkileri, (çev. Emre Kapkın), İstanbul: Payel Yayınevi.
• GÜVENÇ, Ahmet Özgür (2011), “Dede Korkut Kitabı’nda Mizah” A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (46), s. 157-180.
• HOBBES, Thomas (1992), Leviathan veya Bir Din ve Dünya Devletinin İçeriği, Biçimi ve Kudreti (çev. Semih Lim), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• KAVRUK, Hasan (1998), Eski Türk Edebiyatında Mensur Hikâyeler, İstanbul: MEB Yayınları.
• KOESTLER, Arthur (1997), Mizah Yaratma Eylemi (Türkçesi: Sevinç Kabakçıoğlu-Özcan Kabakçıoğlu), İstanbul: İris Yayıncılık.
• KORTANTAMER, Tunca (2007), Temmuzda Kar Satmak Örnekleriyle Geçmişten Günümüze Türk Mizahı (haz. Fatih Ülken-Şerife Yalçınkaya) Ankara: Phoneix Yayınevi.
• LEVEND, Agâh Sırrı (1970), “Divan Edebiyatında Gülmece ve Yergi (hezl ve hicv)”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 18, 37-45.
• LEVEND, Agâh Sırrı (2015), Türk Edebiyatı Tarihi I. Cilt Giriş, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• MORREALL, John (1997), Gülmeyi Ciddiye Almak (Türkçesi Kubilay Aysever-Şenay Soyer), İstanbul: İris Yayıncılık.
• ÖĞÜT EKER, Gülin (2009), İnsan Kültür Mizah İnsanlık Tarihinde Mizahın Serüveni: Felsefi Bir Problem Olarak Mizahtan Eğlence Endüstrisinde Tüketim Nesnesi Mizaha, Ankara: Grafiker Yayınları.
• ÖZDEMİR, Nebi (2010), “Mizah, Eleştirel Düşünce ve Bilgelik: Nasrettin Hoca”, Milli Folklor, sayı: 87, s. 27-40.
• ÖZYILDIRIM, Ali Emre (2018) “Mertbe-i Mizaha Yetmek” Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları XIII Hicve Revâ, Mizaha Mâyil: Güldürücü Metinleri Anlamak (haz. Hatice Aynur vd.), İstanbul: Klasik Yayınları, s. 14-21.
• SANDERS, Barry (2001), Kahkahanın Zaferi Yıkıcı Tarih Olarak Gülme (çev. Kemal Atakay), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• SAVRAN, Nurdoğan (1989), Bursali Lâmi’î Çelebi’nin Letâifi’nin Erzurum Nüshasının Halk Edebiyatı Açısından Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• SEVİNDİK, Azem (2021), Türk Mizah Ekolojisi, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• ŞEMSEDDİN SAMİ (2015), Kâmûs-i Türkî (haz. Paşa Yavuzarslan), Ankara: TDK Yayınları.
• TANÇ, Nilüfer (2020), Klasik Türk Edebiyatında Mizah, İstanbul: Grafiker Yayınları.
• TÜRKOĞLU, Serkan (2021), Rızâ Bahçesi (Riyâzü’r-rızâ) Seyyid Ali Rızâ’nın Manzum Pend-nâme-i Attâr Tercümesi, Ankara: Ihlamur Akademi Yayınları.
• TÜRKMEN, Fikret (2000), “Osmanlı Döneminde Türk Mizahı” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 4 (2), s. 1-10.
• USTA, Çiğdem (2005), Mizah Dilinin Gizemi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• UZ, Emine (2017), “İslam Kültüründe Mizah ve Türk Edebiyatındaki Yansımaları: Cevâmiu’l-Hikâyât Örneği”, The Journal of Turkic Language and Literature Surveys (TULLIS), Cilt 2, s. 20 – 39.
• ÜNAL, Murad (2009), “Güldürünün Kuramsal Perspektifi”, Ege Üniversitesi İletişim Fakültesi Yeni Düşünceler Hakemli E-Dergisi, (94), s. 281-294.