Hayretȋ Dȋvânı’nda Hayvanların Şiir Estetiğine Katkısı

Yıl 2023, Cilt: 31 Sayı: 31, 597 - 628, 25.12.2023

Ayşe Yılmaz

Öz

Hayretȋ (ö.1534) Vardar Yeniceli bir sipahidir. Bu çalışmada temel alınan hacimli dȋvânı, halkın ilgisini fazlaca çekse de devlet erkanından ciddi bir iltifat görememiş, varlık içinde bir hayat süremeyen şair ilerleyen yaşlarda gözlerini kaybetmiştir. Bu yüzden olsa gerek üslubundaki karamsar ve ıstıraplı hayallerle aşk, ayrılık, ölüm konularını tekrar tekrar ele alır. Ayrıca şiirleri, tasavvufi terminolojiden de beslenir. Hayretȋ’nin tercih ettiği, ince ince işlediği mazmunların başındaysa hayvanlar gelir. Her biri yeryüzünün dengesine hizmet eden bu canlılar; uyumlu, dengeli ve güzellik fikri oluşturan meziyetlerle donatılmıştır. Şair seçtiği hayvanları kullanırken gâh kendisiyle gâh sevgiliyle gâh rakiple gâh dünyayla bütünleştirerek yahut taban taban zıtlıklar kurarak güçlü izahların peşine düşer. Bir yandan da estetik arayışlarla; hayranlık uyandırma, keyif verme, mutluluk oluşturma, heyecanlandırma, akılda kalma amacına hizmet eder.
Hayretȋ Dȋvânı’nda anka ve hüma gibi efsanelerde yaşayan hayvanların yanında; kuş (bülbül, papağan, şahin, doğan, karga), pervane, aslan, tilki, yılan, köpek, karınca, sinek gibi hayvanlar da çeşitli izahlar aracılığıyla estetikle hikâye edişe katkı sunar. Böylece şiirler doğal bir ahenk ve hareketlilik kazanır. Bu çalışmada; sanatsal algıya hizmet eden hayvanların hangi özellikleri ile öncelendiği, renk-biçim-yaratılış güzelliklerinin şiirde ne şekilde kullanıldığı, âşık-sevgili-rakip üçgenine hangilerinin alındığı incelenmiş ve beyitlerdeki kıssalarla, inanışlarla, önceliklerle çeşitlilik kazanan bu renkli âlem izah edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

: Klasik Türk şiiri, Hayretȋ, Estetik, Hayvanlar, Aşk Teması.

Kaynakça

• Ahmed Vefik Paşa (h.1306), Lehçe-i Osmânȋ.
• ARBAŞ, Hamit (2022), “Hâverânnâme’ye Ait Bilinmeyen Bir Minyatür: Hz. Ali’nin Ejderha ile Mücadelesi”, Dinî Araştırmalar, cilt: 25, sayı: 62, s. 197-220.
• AKKUŞ, Metin (2007), Klâsik Şiirinin Anlam Dünyası, Erzurum: Fenomen.
• AYVERDİ, İlhan (2011), Kubbealtı Lügati Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
• BANARLI, N. Sami (2004), Resimli Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: M.E.B. Yayınları.
• BOZKURT, Nejat (1995), Sanat ve Estetik Kuramları, İstanbul: Sarmal Yayınları.
• CANIM, Rıdvan (2018), Latîfî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed ve M. Ali Tanyeri (2023) Hayretî, Dîvan: Tenkitli Basım, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, e-kitap.
• EYDURAN, Aysun (2009) Kınalı-zâde Hasan Çelebi-Tezkiretü’ş-Şu’arâ, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, e-kitap.
• GOMBRİCH, Ernst (1992), Sanatın Öyküsü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• GÖK, Selim (2017), Hayretî Dȋvânı Sözlüğü (Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, doktora tezi.
• Hüseyin Remzȋ (1889), Lügat-i Remzȋ.
• KİEL, Michael (2013), “Yenice-i Vardar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 43, s. 445-48.
• Kurân-ı Kerim (1995), Ankara: DİB Yayınları.
• LEVEND, Â. Sırrı (1984), Dîvân Edebiyatı Kelimeler ve Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Mehmed Salâhȋ (h.1313), Kâmȗs-ı Osmânȋ. İstanbul: Kana‘at Matbaası.
• MUSLUOĞLU, Ferhat (2021), “Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi 1704 nolu Hayretî Dȋvânı Nüshasından Literatüre Katkılar”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi (45), s. 123-154.
• _____ (2022), Hayretî Dȋvânı (Tenkitli Metin – Dil İçi Çeviri), Çanakkale: Paradigma Yayınları.
• ONAY, A. Talat (2004), Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, İstanbul: MEB Yayınları.
• ÖZTOPRAK, Nihat (1986), Hayretî Dȋvânı’nda Bitkiler, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• PALA, İskender (2000), Ansiklopedik Dȋvân Şiiri Sözlüğü, İstanbul, Ötüken Neşriyat.
• Şemseddin Sami (2010), Kâmûs-ı Türkȋ.
• TARLAN, A. Nihat (1981), Edebiyat Meseleleri, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• TATCI, Mustafa (1998), “Hayretî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 17, s. 61-62.
• _____ (1998), Hayretî’nin Dinî-Tasavvufî Dünyası, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2011), Türkçe Sözlük, Ankara: TDK Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1982), Derleme Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• YETKİN, Suut Kemal (2007), Estetik Doktrinler, İstanbul: Palme Yayıncılık.