DİVAN ŞİİRİNDE BİR MEKÂN UNSURU OLARAK “VADİ”

Yıl 2024, Cilt: 33 Sayı: 33, 316 - 344, 26.12.2024

Yusuf Kotan , Abdulkadir Erkal

https://doi.org/10.15247/devdergisi.1547947

Öz

Mekân kavramı, Türk edebiyatı içerisinde geniş bir şekilde yer alan konuların başında gelmektedir. Modern Türk şiiri ile halk edebiyatı şiirlerinde mekân konusu, gerçekçi bir yaklaşımla ele alınmış olup divan şiirinde ise daha geniş bir yelpazede kendini göstermiştir. Edebi eserlere bakıldığında karakterlerin yaşadığı ve olayların yaşandığı fiziki ve sosyal çevreyi belli etmesi bakımından mekân tasvirleri oldukça fazla önem arz etmektedir. Günümüz dünyasına bakıldığında ise küreselleşen dünyadaki değişiklikler hiç şüphesiz ki mekân üzerinde de yeni yorumların yapılmasına ortam hazırlamaktadır. Buradan yola çıkarak mekân kavramı; insanın algısı, insan ile nesneler arası ya da nesnelerin birbirleriyle ilişkileri açısından ele alınmış olmakla beraber bu ilişkiler içinde zamana bağlı olan bir süreç olarak tanımlanmaktadır. İnsanın algısı ve nesnelerle ilişkisi içinde ele alınan mekân, bir nesne olarak karşımıza çıkmaktan ziyade insana hayatı anlama ve yorumlama anlamında ufuk açan bir alan olarak algılanmaktadır.
İşlediği konular ve yararlandığı kaynaklar bakımından zengin bir hazineye sahip olan divan şiiri, şiirlerinde pek çok unsurdan faydalanmıştır. Pek çok divan şairi, şiirlerinde yer verdiği konularla ilgili olarak Türk-İslâm kültürünün yanında çok farklı coğrafyalar, ülkeler, kavimler, dinler ve bu dinlerle ilişkili olan ibadethaneler, mekânlar ve yaşam şekilleri gibi türlü unsurlara şiirlerinde benzetme aracı olarak yer vermişledir. Buradan yola çıkarak divan şairleri, günlük hayatın içinde yer alan mekânlara ve bu mekânların aktörlerine betimleme unsurlarını kullanarak şiirlerinde ustaca yer vermişlerdir.
Vadi kavramı, mekân tasvirlerinin yoğun olduğu şiirlerde doğal mekânlardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmada, farklı yüzyıllarda yazılan divanlar taranarak vadi kavramının geçtiği beyitler tespit edilmiştir. Bu beyitlerden hareket edilerek vadi ve vadiyi çağrıştıran kavramların mekânsal anlam dünyası irdelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Divan şiiri, mekân, vadi, mazmun.

Kaynakça

• AK, Coskun (2001), Bağdatlı Rûhî Divanı, Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları.
• AKALIN, Şükrü Halûk (2011), Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AKDEMİR, Ayşegül (2008), Klasik Türk Edebiyatında “Delilik” Kavramı, Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• AKKUŞ, Metin (2018), Nefi Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr. [erişim tarihi: 23.04.2024].
• ANIL, Veysel (2016), Hayâli Bey’in Gazellerinin Şerhi, Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• AYAN, Hüseyin (1981), Cevrî Divanı, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• AYDIN, Haluk (2010), Cevrî Divanı’nın Tahlili, Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• AYLAR, Faruk (2006), “Değirmendere-I ile Engiz Çayı Arası Kıyı Kesiminin Jeomorfolojik Özellikleri”, Marmara Coğrafya Dergisi, 13, s. 67-94.
• AYVERDİ, İlhan (2005), Kubbealtı Lügatı-Misalli Büyük Türkçe Sözlük (3 Cilt), İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• AZAMAT, Nihat (2004), “Melâmet”, İslam Ansiklopedisi, (29. cilt), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 24-25.
• BAŞPINAR, Fatih (2018), Beyânî Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr. [erişim tarihi: 22.04.2024].
• BATİSLAM, Hanife Dilek (2020), “Divan Şiirinde Savaş ve Fehîm-i Kadîm’in Savaş Gazelleri”, Journal of Turkish Language and Literature, 6/3, s. 318-327.
• BİLKAN, Ali Fuat (2020), Nâbî Divanı (1-2 Cilt), Ankara: Akçağ Yayınları.
• BOLAT, Ali (2003), Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melâmetilik, İstanbul: İnsan Yayınları.
• BURMAOĞLU, Hamit Bilen (2023), Lâmiʽî Çelebi Divanı, Bursa: Yıldırım Belediyesi Yayınları.
• CEBECİOĞLU, Ethem (2009), Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, İstanbul: Ağaç Kitabevi.
• ÇALKA, Mehmet Sait (2018), “Dîvân Şiirinde ‘Gönül’ Kavramının Redif Bağlamında Kazandığı Anlamlar Üzerine Bir Değerlendirme”, Hikmet Dergisi (Ali Nihat Tarlan Özel Sayısı), Y. 4, s. 474-490.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmet (2023), Taşlıcalı Yahyâ Bey Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr. [erişim tarihi: 11.03.2024].
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmet, Mehmet Ali Tanyeri (2023), Hayretî Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr. [erişim tarihi: 24.03.2024].
• ÇELİK, Mehmet (2023), “Yunus Emre’nin Telvîn ve Temkîn Arasında Kalan Bir Şiiri”, Türklük Bilgisi, 9/2, s. 249-267.
• DOĞAN, Muhammet Nur (2005), Avnî Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr. [erişim tarihi: 07.04.2024].
• ERİŞEN YAZICI, Gülgün (2017), Kâmî Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr. [erişim tarihi: 16.04.2024].
• ERKAL, Abdulkadir (2014), ‘Hayret’ten ‘Divâne’liğe Divan Şiiri, Turkish Studies, 9/12, s. 215-234.
• ERKAL, Abdulkadir (2021), “Klasik Türk Şiirinde Mazmunlaşan Mekânlar: Puthâneler”, Uluslararası Anadolu Sosyal Bilimler Dergisi, 5/3, s. 1094-1108.
• ERÜNSAL, İsmail E. (2018), Tâcî-zâde Ca‘fer Çelebi Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr. [erişim tarihi: 30.03.2024].
• FELEK, Özgen (2007), Fehîm-i Kadîm Divanı’nın Tahlili, Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• GİDER, Mahmut (2020), Klasik Türk Şiirinde Mekân Tasavvuru/Bâkî ve Fuzûlî Dîvânları, Ankara: Sonçağ Akademi Yayınları.
• GÜFTA, Hüseyin (2018), Hâzık Divanı, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• HARMANCI, M. Esat (2017), Süheylî Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr. [erişim tarihi: 10.04.2024].
• HOSEIN, Mohamad Ahmıd (2023), Bağdatlı Divan Şairlerinin Şiirlerinde Osmanlı Coğrafyası, Karabük: Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• İPEKTEN, Haluk (2019), Na’ilî-i Kadîm Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr. [erişim tarihi: 26.03.2024].
• İSEN, Mustafa (2020), Usûlî Divanı, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları.
• İZBIRAK, Reşat (1977), Sistematik Jeomorfoloji, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• KAPLAN, Mahmut (2019), Neşâtî Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr. [erişim tarihi: 19.04.2024].
• KARA, Mustafa (1998), “Hikmet”, İslâm Ansiklopedisi, (17 cilt), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 518-519.
• KARACAN, Turgut (1991), Bosnalı Alâaddin Sâbit Divanı, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• KARADENİZ, Mustafa Uğur (2021), “Kelimelerden Şehir: Osmanlıda Şiir-Şehir İlişkisi”, RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 24, s. 793-806.
• KARAKÖSE, Saadet (2017), Nev’î-zâde Atâyî Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, https://ekitap.ktb.gov.tr. [erişim tarihi: 21.03.2024].
• KARAYAZI, Nurgül (2013), Yârî Divanı, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları.
• KARLITEPE, Mustafa (2007), Kelâmî Divanı, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• KAVAKLI, Ali (2006), Söz Kavramı ve 16. Yüzyıl Dîvân Şiirinde Söz, Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• KAVRUK, Hasan, Bahir Selçuk (2017), Filibeli Vecdî Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr. [erişim tarihi: 18.03.2024].
• KAYA, Bayram Ali (2017), Azmizâde Hâletî Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr. [erişim tarihi: 13.04.2024].
• KILINÇ, Abdülhakim (2021), Fuzûlî Divanı, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları.
• KUFACI, Osman (2019), “Coğrafyanın Baki Divanı’na Aksi: Ülke ve Bölge Adları”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 2/1, s. 377-424.
• KUTLAR OĞUZ, Fatma Sabiha (2017), Arpaemîni-zâde Mustafa Sâmî Dîvânı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr. [erişim tarihi: 28.04.2024].
• KÜÇÜK, Sabahattin (2011), Bâkî Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr. [erişim tarihi: 22.03.2024].
• MATARACI, Merve (2021), Klasik Türk Şiirinde Hristiyanlık ve Yahudilik ile İlgili Unsurlar: XVI. Yüzyıl, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• MENGİ, Mine (2000), Dîvân Şiiri Yazıları, Ankara: Akçağ Yayınları.
• MERMER, Ahmet (2021), Mezâkî Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr. [erişim tarihi: 02.04.2024].
• OENER, Lejla (2019), Bosnalı Aleaddin Sâbit Divanı’nın Tahlili, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• OKÇU, Naci (2010), Şeyh Gâlib Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr. [erişim tarihi: 28.03.2024].
• ÖKSÜZ, Yılmaz (2017), “Şeyh Hâlid Divanı’nda Gönül Tasavvuru”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5/2, s. 251-265.
• ÖZBEK, Ahmet (2000), Câzim Divanı (Edisyon Kritik-İnceleme), Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• ÖZDEMİR, Mehmet (2019), “Revânî’nin Gazellerinde Feleğin Kullanımı Üzerine Bir İnceleme”, Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, 46, s. 103-133.
• PALA, İskender (2022), Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü, 13. Baskı, İstanbul: Kapı Yayınları.
• SÂMÎ, Şemseddin (2023), Kamûs-i Türkî, İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• SARAÇ, M. Ali Yekta (2000), Klâsik Edebiyat Bilgisi: Belâgat, İstanbul: R Yayınları.
• SAYIN, Esma (2013), “Tasavvuf Kültüründeki İstikâmet Anlayışının Psikolojik ve Terapik Etkileri”, The Journal Of Academic Social Science Studies, 6/8, s. 959-968.
• SERTTAŞ, Tuğçe (2021), Nevʿî Divanı’nda Soyut Kavramlar, Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• ŞAHİN, Ebubekir Sıddık (2004), Keçecizâde İzzet Molla’nın Dîvânları (Bahâr-ı Efkâr ve Hazân-ı âsâr), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• TARLAN, Ali Nihad (1945), Hayâlî Bey Divanı, İstanbul: Bürhaneddin Erenler Matbaası.
• TARLAN, Ali Nihad (1992), Ahmet Paşa Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• TULUM, Mertol, Mehmet Ali Tanyeri (1977), Nevʽî Divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• TURAN, Lokman (2021), Yenişehirli Avnî Bey Divanı, İstanbul: KDY Akademi Yayınları.
• UĞUR, Hakan (2010), “Kur’an’da Hikmet Kavramı”, Marife Dergisi, 10/3, s. 135-158.
• ULUDAĞ, Süleyman (1995), “Fakr”, İslâm Ansiklopedisi, (12 cilt), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 132-134.
• ULUDAĞ, Süleyman (2012), Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• ÜZGÖR, Tahir (1991), Fehîm-i Kadîm Divanı, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• YAVUZ, Kemal, Orhan Yavuz, (2016), Muhibbî Divanı (1-2 Cilt), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları.
• YEŞİLBAĞ, Semih (2023), Klasik Türk Şiirinde Dağlar, Ankara: Akçağ Yayınları.
• YETİK, Erhan (1998), “Hayret”. İslâm Ansiklopedisi, (17 cilt), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 60-61.