KALB SANATI EKSENİNDE NÂBÎ’NİN BOZUNTUSUDUR REDİFLİ GAZELLERİNE YAZILAN NAZİRELER

Yıl 2024, Cilt: 33 Sayı: 33, 263 - 279, 26.12.2024

Hasan Kaya

https://doi.org/10.15247/devdergisi.1586604

Öz

17. yüzyılda hikemi tarzın temsilcisi Nâbî’nin (ö. 1712) Divan’ında “bozundısıdur” redifli iki gazel yer almaktadır. İlki 9, ikincisi 10 beyitlik bu gazellerin bütün beyitlerinde kalb sanatına başvurulması bu şiirleri özel hâle getirmiştir. Nâbî ilk gazelinin her mısraında kalb sanatına başvururken ikinci gazelinin matla beytinin iki mısraında bu sanata başvurmuş, takip eden beyitlerin sadece ikinci mısralarında kalb yapmıştır. Tespitlerimize göre bu redifle yazılan ilk şiir Nâbî’ye aittir. Yine tespitlerimize göre Nâbî’den sonra ona nazire olarak bu redif 6 şair tarafından kullanılmıştır. Nazire yazan şairler de Nâbî’nin ikinci gazelinde kullandığı yöntemi benimsemiş ve şiirlerinin matla beyitlerinin her iki mısraında ve takip eden beyitlerin ikinci mısralarında kalb sanatına başvurmuşlardır. Bunlar Halebli Edîb (ö. 1748?), Hâzık Mehmed (ö. 1763), Dâniş (ö. 1775), Sermed (ö. 1787), Diyarbakırlı Azmî (ö. 1831) ve Nâfi’dir (ö. 1849/50). Bunlar arasında Dâniş üç naziresiyle dikkat çeker. Böylece Nâbî’ye nazire olduğu değerlendirilen şiir sayısı 8 olmaktadır. Bu şiirlerin hepsinde Nâbî’nin şiirinde kullanılan “mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün” kalıbı tercih edilmiştir. Nâbî ile redif ortaklığı taşıyan bu şiirlerde Dâniş dışındaki diğer şairler kafiyede kalb sanatının imkânları çerçevesinde farklı kafiyelere yönelmiştir. Nâbî şiirinde kalb sanatı için tercih ettiği “bozuntu” kelimesini farklı anlamlara gelebilecek şekilde eleştirel bir anlam yükleyerek çok anlamlılık bağlamında kullanmış, onu takip eden şairler de benzer bir yol izlemiştir. Bu çalışmada zemin (model) şiir olarak değerlendirdiğimiz Nâbî’nin iki gazeli ve Nâbî’ye nazire olarak yazıldığı tespit edilen 6 şaire ait 8 şiir kronolojik olarak verilmiş ve kalb sanatı ekseninde kısa değerlendirmeler yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Nazire, Nâbî, kalb sanatı

Kaynakça

• AKSU, F. Belgin Tezcan. XVIII. Yüzyıl Divan Şairi Hazık Mehmet ve Divanı. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• AKTAŞ, Hasan. “Nazîrecilik Geleneği ve Çağdaş Şiirimizin Ufukları”. Hece Dergisi 53-54-55 (Mayıs-Haziran-Temmuz 2001), 282-294.
• BİLKAN, Ali Fuat. Nâbî Dîvânı. I-II, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1997.
• BİRGÖREN, Hamdi. Dâniş Dîvânı (İnceleme-Metin). Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• ÇAĞBAYIR, Yaşar. Ötüken Türkçe Sözlük. I-V, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.
• ÇAVUŞOĞLU, Halime. “Nâfi‘, Arab Tâhir Efendi-zâde”. Erişim 12 Eylül 2024. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nafi-arab-tahir-efedizade.
• ÇAVUŞOĞLU, Halime. Nâfi Arab Tâhir Efendi-zâde’nin Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanı (İnceleme-Transkripsiyonlu Metin). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• ÇİÇEKLER, Mustafa. “Nazire/Fars Edebiyatı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/458. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• DEMİRKAZIK, H. İbrahim. “Mustafa Fennî’nin (öl. 1745) Lugazlarının Özellikleri ve Divan’ında Olmayan Yedi Lugazının Tenkitli Metni”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 5 (Güz 2010), 35-80.
• DEMİRKAZIK, Hacı İbrahim. Mustafa Fennî Divanı (İnceleme-Tenkitli Metin). İstanbul: DBY Yayınları, 2022.
• DİLÇİN, Cem. Örneklerle Türk Şiir Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.
• DUYMAZ, Mehmet. Diyarbakırlı Azmî ve Divançesi (İnceleme-Metin-İndeks). Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• ERDOĞAN, Mehtap. “Azmî, Ahmed, Diyarbakırlı”. Erişim 10 Ağustos 2024. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/azmi-ahmed-diyarbakirli.
• ERGÜN, Emel. Sermed (Feyzullâh) Divânı (Edisyon-Kritik, İnceleme), Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• GIBB, E. J. Wilkinson. Osmanlı Şiir Tarihi. I-V, Tercüme: Ali Çavuşoğlu, Ankara: Akçağ Yayınları, 1999.
• GÜFTA, Hüseyin. “Hâzık, Seyyid Mehmed Efendi”. Erişim 23 Haziran 2024. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hazik-seyyid-mehmed-efendi.
• GÜFTA, Hüseyin. Hazık Mehmed Efendi’nin Hayatı, Edebi Şahsiyeti, Eserleri ve Divanının Tenkidli Metni. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• GÜLTEKİN, İbrahim, “Nâbî’nin İki Gazelinde Kalb’den Anlama Giden Yol”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 49 (2013), 95-116.
• GÜRGENDERELİ, Müberra. “Semed, Seyyid Feyzullâh Efendi”. Erişim 16 Mayıs 2024. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sermed-seyyid-feyzullah-efendi.
• HORATA, Osman. “Edîb, Halebli”. Erişim 11 Temmuz 2024. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/edib-halepli.
• İPEKTEN, Haluk. Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2001.
• İSEN, Mustafa. “Divan Şiirinde Nazire Geleneği”. Ötelerden Bir Ses Divan Edebiyatı ve Balkanlarda Türk Edebiyatı Üzerine Makaleler. Ankara: Akçağ Yayınları, 1997.
• KARAALİOĞLU, Seyit Kemal. Ansiklopedik Edebiyat Sözlüğü. İstanbul: İnkılâp ve Aka Kitabevleri, 1978.
• KARAHAN, Abdülkadir. “Nâbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/258-260. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• KARAVELİOĞLU, Murat A. “Güneş Kasidesi Bağlamında Ahmed Paşa’nın Lâmiî Çelebi’ye Etkisi”. Bursalı Lâmiî Çelebi ve Dönemi. Ed. Bilal Kemikli-Süleyman Eroğlu, 202-222. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2011.
• KARAVELİOĞLU, Murat A. “Şeyh Gâlib’in Gubârî’ye Naziresi”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 8/1 (Mart 2011), 25-41.
• KAYA, Hasan. “Divan Şiirinde Harf ve Kelime Oyunlarına Dair Bir Tasnif Denemesi”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 48 (2014), 71-114.
• KESİK, Beyhan. “Dâniş/Tayfûr, Süleyman Tayfûr Bey”. Erişim 15 Haziran 2024. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/danis-tayfur-suleyman-tayfur-bey.
• KILIÇ, Yasin. Râtib Ahmed Paşa, Hayatı, Edebî Şahsiyeti, Divanının Tenkitli Metni ve İncelemesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• KÖKSAL, M. Fatih. “Nazire Kavramı ve Klâsik Türk Şiirinde Nazire Yazıcılığı”, Diriözler Armağanı, Prof. Dr. Meserret Diriöz ve Haydar Ali Diriöz Hatıra Kitabı. Hazırlayanlar: M. Fatih Köksal ve Ahmet Naci Baykoca, Ankara: Bizim Büro Yayınları, 215-290, 2003.
• KÖKSAL, M. Fatih. Sana Benzer Güzel Olmaz Divan Şiirinde Nazire. Ankara: Akçağ Yayınları, 2006.
• KURNAZ, Cemal. Osmanlı Şair Okulu. Ankara: Birleşik Yayınevi, 2007.
• MORKOÇ, Yasemin Ertek. Eğridirli Hacı Kemal’in Câmiü’n-Nezâir’i (Metin ve Mecmua Geleneği Üzerine Bir İnceleme). İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• MUM, Cafer. Halebli Edîb Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin-Cinaslar Sözlüğü). Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• MUTÇALI, Serdar. Arapça-Türkçe Sözlük, İstanbul: Dağarcık Yayınları, 2012.
• ÖZEN, Vahit. Nâfi Divânı (İnceleme-Transkripsiyonlu Metin), Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• ÖZTOPRAK, Nihat. Refî-i Âmidî, Cân u Cânân. İstanbul: Türk Gev Yayınları, 2000.
• SARAÇ, M. A. Yekta. Klasik Edebiyat Bilgisi Belâgat ve Biçim-Ölçü-Kafiye, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.