HÜKMÜ KIYAS İLE SABİT OLAN FER’İN YENİ BİR KIYAS İŞLEMİNDE ASIL KABUL EDİLMESİ MESELESİ

Yıl 2021, Cilt: 57 Sayı: 3, 889 - 916, 15.09.2021

Uğur Bekir Dilek

Öz

Kıyas hakkında meydana gelen tartışmalardan birisi, hükmü Kur’ân, Sünnet veya icmâa kıyasla sabit olan bir fer’in, yeni bir kıyas işleminde asıl kabul edilerek ona kıyasla yeni bir fer’ hakkında hüküm konulmasının câiz olup olmayacağı meselesidir. Hükmü bu kaynaklardan birisiyle sabit olan asıl ile bu asla kıyasla hükmü sabit olan fer’ arasındaki illetle, bu fer’ ve bu fer’e kıyasla hükmü sabit olan diğer fer’ arasındaki illetin aynı olması durumunda, usulcülerin çoğunluğuna göre ikinci kıyas işlemi gereksiz bir uzatmadan ibarettir. Zira aralarında illet birliği bulunduğundan dolayı yeni fer’in, doğrudan hükmü nas veya icmâ ile sabit olan asla kıyas edilmesi mümkündür. Bu konuda asıl tartışma mevzuu, fer’den onun hükmünün kendisiyle sabit olduğu illetten başka bir illet çıkarılarak başka bir fer’in ona kıyas edilmesidir. Usulcülerin büyük çoğunluğu, bir hükmün iki illetle ta’lîl edilmesinin câiz olmadığını ve fer’den çıkarılacak yeni illetin geçerli bir illet olmadığını ileri sürerek bunu da câiz görmemişlerdir. Bu makalede bunun neden câiz olmadığı ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslâm hukuku, Şer’î delil, Kıyas, Kıyasın rükünleri, Asıl, Aslın hükmü, Fer’, Fer’in hükmü.

THE ISSUE OF WHETHER A CASE ESTABLISHED ON ANALOGY CAN BE BASIS OF ANALOGY FOR ANOTHER NEW CASE

Öz

One of the ongoing discussions on analogy (qiyas) has been the issue of whether a new circumstance (far’) whose judgment has been established by analogy with the Qur’an, the Sunnah or the consensus can be the source of analogy for deriving judgment on another new circumstance. According to the majority of Muslim jurists deriving judgment of a new case by analogy to another case is redundant considering that it is itself judged based on an analogy with the said sources (the Qur’an, the Sunnah and consensus) and shares the same operative cause. That is because they share the same cause which can be established by an analogy to the original authoritative case which is established by religious texts or concensus. The main discussion on this issue concerns whether it is possible to determine a different cause in the new case and analogize other new circumstances to it. Majority of Muslim jurists do not permit the possibility of a judgment having two causes, and thus do not allow the new case to be the source of further analogies. This article reaches the conclusion that it is not permissible.

Anahtar Kelimeler

Islamic law, juristic indication, analogy (qiyas), pillars of analogy, original case (asl), judgment of the original case, new case (far’), judgment of the new case.

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr an usûli Fahrilislâm el-Pezdevî. 4 cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-Arabî, 1417/1997.
• Abdülvehhâb Hallâf. İlmü usûli’l-fıkh. Kuveyt: ed-Dârü’l-Kuveytiyye, 1388/1968.
• Âmidî, Seyfeddin, Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kâsım) Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. 4 cilt. Kahire: Matbaatü Muhammed, 1968.
• Apaydın, H. Yunus. “Kıyas”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/529-539. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Atar, Fahrettin. Fıkıh Usulü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1998.
• Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleymân b. Halef b. Sa‘d et-Tücîbî. İhkâmü’l-fusûl fî ahkâmi’l-usûl. thk. Abdülmecîd Türkî. Beyrut: Darü’l-Garbi’l-İslâmî, 1407/1986.
• Bahrülulûm el-Leknevî, Ebü’l-Ayyâş Muhammed Abdülalî b. Nizâmiddîn b. Kutbiddîn el-Ensârî es-Sihâlevî. Fevâtihü’r-rahamût fî şerhi Müsellemi’s-sübût. 2 cilt. thk. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2002.
• Başoğlu, Tuncay. “Tahrîc”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/420-422. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullâh b. Ömer b. Muhammed. Minhâcü’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl (Abdülfettâh Ahmed Kutb ed-Dühmîsî et-Tahkîkü’l-me’mûl li-minhâci’l-usûl ale’l-Minhâc’ı içinde). Kahire: Müessesetü Kurtuba, 1422/2001.
• Bihârî, Muhibbullâh b. Abdişşekûr. Müsellemü’s-sübût (Bahrülulûm el-Leknevî’nin Fevâtihü’r-rahamût’u içinde). 2 cilt. thk. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2002.
• Büyük Ali Haydar Efendi. Usul-i Fıkıh Dersleri. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1966.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Usûlü’l-fıkh. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. 4 cilt. İstanbul: Mektebetü’l-İrşad, 1414/1994.
• Cündî, Ziyâüddîn Ebü’l-Mevedde (Ebü’s-Safâ, Ebü’z-Ziyâ) Halîl b. İshâk b. Mûsâ. et-Tavzîh fî şerhi’l-Muhtasarı’l-fer’î li’bni’l-Hâcib. 8 cilt. thk. Ahmed b. Abdülkerîm Necîb. Kahire: Merkezü Necîbeveyh li’l-Mahtûtât ve Hidmeti’t-Türâs, 1429/2008.
• Çârperdî, Ebü’l-Mekârim Fahrüddîn Ahmed b. el-Hasen b. Yûsuf. es-Sirâcü’l-vehhâc fî şerhi’l-Minhâc. thk. Ekrem b. Muhammed b. Hüseyin Özükan. Riyad: Dârü’l-Mi’râc’id-Devliyye, 1418/1998.
• Ebû Dâvûd es-Sicistânî. es-Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebû Ya’lâ el-Ferrâ, Ebû Ya‘lâ Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef. el-Udde fî usûli’l-fıkh. thk. Ahmed b. Ali Seyr Mübârekî. Riyad: t.y.
• Emîr Pâdişah, Muhammed Emîn b. Mahmûd el-Hüseynî el-Buhârî el-Mekkî. Teysîrü’-Tahrîr. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1350-1351/1931-1932.
• Fahreddin er-Râzî, el-Mahsûl. 6 cilt. thk. Tahâ Câbir Feyyâz el-Alvâni. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1412/1992.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. el-Müstasfâ min ilmi’l-usûl. 4 cilt. thk. Hamza b. Züheyr Hafız. Cidde: eş-Şeriketü’l-Medîneti’l-Münevvere li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, t.y.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. Şifâü’l-galîl fî beyâni’ş-şebeh ve’l-muhîl ve mesâliki’t-ta’lîl. thk. Hamd Kübeysî. Bağdad: Matbaatü İrşâd, 1390/1971.
• Hannân Yûnus Muhammed el-Kadîmât. Dirâsât fi’l-kıyâsi’l-usûlî. Ammân: Darü’n-Nefâis, 1425/2005.
• Hindî, Ebû Abdillâh Safiyyüddîn Muhammed b. Abdirrahîm (Abdirrahmân) b. Muhammed el-Urmevî. Nihâyetü’l-vüsûl fî dirâyeti’l-usûl. 10 cilt. thk. Salih b. Süleyman Yusuf-Sa’d b. Salim es-Süveyh. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1419/1999.
• İbn Akîl, Ebü’l-Vefâ. Ebü’l-Vefâ Alî b. Akîl b. Muhammed b. Akîl el-Bağdâdî. el-Vâzıh fî usûli’l-fıkh. thk. Abdullah Abdümuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420/1999.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kasım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelbî el-Gırnâtî. Takrîbü’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut: 1424/2003.
• İbn İmâmü’l-Kâmiliyye, Kemâleddin Muhammed b. Muhammed b. Abdurrahman el-Kâhirî. Teysîrü’l-vüsûl ilâ Minhâci’l-usûl. thk. Abdülfettâh Ahmed Kutb ed-Dühmîsî. Kahire: el-Fârûkü’l-Hâdise, 2002.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin. Ravzatü’n-nâzır ve cünneti’l-münâzır fî usûli’l-fıkh alâ mezhebi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. 3 cilt. thk. Abdülkerîm b. Ali b. Muhammed en-Nemle. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1415/1994.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• İbn Müflih, Şemseddin, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Müflih b. Muhammed el-Makdisî er-Râmînî. Usûlü’l-fıkh. thk. Fehd b. Muhammed es-Sedhân. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 1420/1999.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. Fethu’l-gaffâr bi-şerhi’l-Menâr (Mişkâtü’l-envâr fî usûli’l-Menâr). thk. Abdurrahman el-Behrâvî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbn Rüşd el-Ced, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Kurtubî el-Endelüsî. el-Mukaddimâtü’l-mümehhidât li-beyâni mâ iktedathü rüsûmü’l-Müdevvene mine’l-ahkâmi’ş-şerʿiyyât ve’t-tahsîlâtü’l-muhkemât li-ümmehâti mesâʾilihe’l-müşkilât. thk. Muhammed Haccî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1988.
• İbn Teymiyye. el-Müsevvede fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. Kahire: Matbaatü’l-Medenî, 1983.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus. Muhtasaru Müntehe’s-sûl ve’l-emel fî ilmeyi’l-usûl ve’l-cedel. 2 cilt. thk. Nezîr Hamadû. Cezâir: Şeriketü’l-Cezâiriyyeti’l-Lübnâniyye-Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1427/2006.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. et-Tahrîr (Emir Padişah’ın Teysîrü’t-Tahrîr’i içinde). Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1350-1351/1931-1932.
• İbnü’n-Neccâr el-Fütûhî, Ebû Bekr (Ebü’l-Beka) Takıyyüddîn Muhammed b. Ahmed b. Abdilazîz. Şerhu’l-Kevkebi’l-münîr. thk. Muhammed ez-Zühaylî- Nezîh Hammâd. Riyad: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, 1408/1987.
• İbnü’s-Sââtî, Muzafferüddin, Ebü’l-Abbâs Muzafferüddîn Ahmed b. Alî b. Tağlib el-Ba‘lebekkî el-Bağdâdî. Nihâyetü’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl. 2 cilt. thk. Sa’d b. Garîr b. Mehdî es-Sülemî. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, 1418-1419.
• Îcî, Adudüddin, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr. Şerhu’l Adud alâ Muhtasari’l-Müntehâ. thk. Fâdî Nasîf-Târık Yahyâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• İsfahânî, Muhammed b. Mahmûd. Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Muhammed. el-Kâşif ani’l-Mahsûl fî ilmi’l-usûl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Alî Muhammed Muavvaz. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Kahraman, Abdullah. Fıkıh Usulü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
• Kelvezânî, Ebü’l-Hattâb Mahfûz b. Ahmed b. el-Hasen el-Bağdâdî. et-Temhîd fî usûli’l-fıkh. 4 cilt. thk. Müfîd Muhammed Ebû Amşe-Muhammed b. Ali b. İbrahim. Cidde: 1406/1985.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Hâvi’l-kebîr. thk. Alî Muhammed Muavvaz-Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1414/1994.
• Merdâvî, Ali b. Süleyman, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Süleymân b. Ahmed. et-Tahbîr şerhu’t-Tahrîr fî usûli’-fıkh. thk. Ahmed b. Muhammed es-Serrâh. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1421/2000.
• Muftah, Alhusein Musbah Omran. “Malikî Nevazil Fıkhında Furûun Furûa Tahrici”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (Haziran 2019): 174-198.
• Muhammed Ebû Zehre. İslâm Hukuku Metodolojisi (Fıkıh Usûlü). çev. Abdülkadir Şener. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1973.
• Muhammed Ebû Zehre. Mâlik: Hayâtühû ve asruhû-ârâühû ve fikhuh. Kahire: Mektebetü’l-Enclû el-Mısriyye, t.y.
• Molla Fenârî. Füsûlü’l-bedâyi’. İstanbul: Şeyh Yahyâ Efendi Matbaası, 1872.
• Molla Hüsrev. Mir’âtü’l-usûl fî şerhi Mirkâti’l-vüsûl (İzmîrî’nin Hâşiye’si içinde). 2 cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1890.
• Müslim b. Haccâc, Ebü’l-Hüseyn. el-Câmiü’s-sahîh. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Menârü’l-envâr (İbn Nüceym’in Fethü’l-gaffâr’ı içinde), thk. Abdurrahman el-Behrâvî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• Ömer Mevlûd Abdülhamîd. Hücciyyetü’l-kıyâs fî usûli’l-fıkhi’l-İslâmî. Bingazi: Menşûrâti Câmiati Karyunus, 1988.
• Özsoy, İsmail “Faiz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/110-126. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları 1995.
• Pezdevî, Ebü’l-Usr, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm Alî b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. Usûlü’l-Pezdevî (Abdülaziz el-Buhârî’nin Keşfü’l-esrâr’ı içinde). thk. Muhammed el-Mu’tasımbillâh el-Bağdâdî. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1417/1997.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullâh b. Mes‘ûd. et-Tavzîh şerhu’t-Tenkîh (Teftâzânî’nin el-Telvîh’i içinde). 2 cilt. thk. Muhammed Adnan Derviş. Beyrut: Dârü’l-Erkam b. Ebî’l-Erkam, 1419/1998.
• Sem’ânî, Ebü’l-Muzaffer, Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr et-Temîmî el-Mervezî. Kavâtıu’l-edille fi’l-usûl. 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1999.
• Sübkî, Tâceddin, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Cem’ül-cevâmi’ fî usûli’l-fıkh (Zerkeşî’nin Teşnîfü’l-mesâmi’i içinde). thk. Seyyid Abdülaziz-Abdullah Rebî’. Kahire: Mektebetü Kurtuba, 1418/1998.
• Sübkî, Tâceddin. Ref’ü’l-hâcib an Muhtasarı İbni’l-Hâcib. thk. Ali Muhammed Muavvaz-Adil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1419/1999.
• Sübkî, Takıyyüddin, Ebü’l-Hasen Takıyyüddîn Alî b. Abdilkâfî b. Alî b. Temmâm-Sübkî, Tâceddin. el-İbhâc fî şerhi’l-Minhâc. thk. Ahmed Cemâl ez-Zemzemî- Nureddîn Abdülcebbâr Sagîrî. Dubai: Dârü’l-Buhûs li’d-Dirâsâti’i-İslâmiyye ve İhyâi’t-türâs, 1424/2004.
• Şa’bân Muhammed İsmâîl. Dirâsât havle’l-icmâ’ ve’l-kıyâs. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1431/2010.
• Şahin, Osman - Koçak, Muhsin - Dalgın, Nihat. ed. Osman Şahin. Fıkıh Usûlü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
• Şelebî, Muhammed Mustafa. Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî. Beyrut: Dârü’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1986.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed es-San‘ânî el-Yemenî. İrşâdü’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hakk min ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail eş-Şâfiî. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1999.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. et-Tebsıra fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Hasan Hayto. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1980.
• Şîrâzî, Ebû İshâk. el-Lüma’ fî usûli’l-fıkh. thk. Muhyiddîn Dîb Müstû-Yûsuf Âlî Büdeyvî. Dımaşk-Beyrut: Dârü’l-Kelimi’t-Tayyib-Dârü İbn Kesîr, 1416/1995.
• Şîrâzî, Ebû İshâk. Şerhu’l-Lüma’ fî usûli’l-fıkh. 2 cilt. thk. Abdülmecid Türkî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1988.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. et-Telvîh ilâ keşfi Hakâiki’t-Tenkîh. 2 cilt. thk. Muhammed Adnan Derviş. Beyrut: Dârü’l-Erkam b. Ebî’l-Erkam, 1419/1998.
• Tilimsânî, Muhammed b. Ahmed, Ebû Abdillâh eş-Şerîf Muhammed b. Ahmed b. Alî el-İdrîsî el-Alvînî. Miftâhu’l-vüsûl ilâ binâi’l-fürû’ ale’l-usûl. thk. Muhammed Ali Ferkûs. Mekke: el-Mektebetü’l-Mekkiyye-Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 1419/1998.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). es-Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Tûfî, Ebü’r-Rebî‘ Necmüddîn Süleymân b. Abdilkavî b. Abdilkerîm b. Saîd el-Hanbelî. el-Bülbül fî usûli’l-fıkh. thk. Saîd Muhammed el-Lehhâm. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1420/1999.
• Urmevî, Tâceddin, Ebû Abdillâh Tâcüddîn Muhammed b. Hüseyn. Kitâbü’l-Hâsıl mine’l-Mahsûl. thk. Abdüsselâm Mahmûd Ebû Nâcî. Bingazi: Câmiatü Karyunus, 1994.
• Vehbe ez-Zühaylî. Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî. 2 cilt. Dımaşk: Dârü’l-Fikr. 1406/1986.
• Zekiyyüddin Şa’bân. İslâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-fıkh). çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2015.
• Zerkeşî, Bedreddin, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî eş-Şâfiî. el-Bahrü’l-muhît fî usûli’l-fıkh. nşr. Abdülkadir Abdullah el-Ânî. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1992.
• Zerkeşî, Bedreddin. Teşnîfü’l-mesâmi’ bi-Cem’i’l-cevâmi’. thk. Seyyid Abdülaziz-Abdullah Rebî’. Kahire: Mektebetü Kurtuba, 1418/1998.
• Zeydân, Abdülkerîm. Fıkıh Usûlü. trc. Ruhi Özcan. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1993.