TÜRK DİN MÛSİKİSİNDE AHMED YESEVÎ’NİN YERİ, TESİRİ VE ÖNEMİ

Yıl 2016, Cilt: 52 Sayı: 4, 215 - 242, 27.12.2016

Mustafa Demirci

Öz

Ahmed Yesevî'nin tasavvufî düşünceleri ve kurucusu olduğu Yesevîlik Yesevîyye tarikatı, Orta Asya'dan başlayarak Anadolu'ya ve Balkanlar'a kadar uzanan geniş bir coğrafyada etkili olmuştur. Manevi kimliğinin yanı sıra edebî kimliği ile de öne çıkan Yesevî, "Dîvân-ı Hikmet"'inde yazdığı şiirlerinde; ilâhî aşkı, dinî konuları ve erdemli insanı oluşturan dinî-tasavvufî unsurları öne çıkararak İslâm'ın Türkler arasında yayılmasında önemli rol üstlenmiştir. Orta Asya Türklerinin İslâmlaşma öncesi Kopuz eşliğinde icra ettikleri müzik geleneği Yesevî'nin hikmetlerinin de eklenmesiyle farklı bir muhtevaya bürünmüştür. Böylece, Yesevî'nin hikmetleri Anadolu irfan geleneğimizi yansıtan Türk din mûsikisine de nüfuz etmiş ve son dönmede yapılan yeni beste ve icra şekilleri ile dikkatleri üzerinde toplamaya başlamıştır. Bu makale, Ahmed Yesevî'nin Türk din mûsikisindeki yerini, tesirini ve önemini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ahmed Yesevî, Yesevîlik, Din mûsikisi, Mûsiki, Zikir, Kopuz, Hikmet

PLACE, EFFECT AND IMPORTANCE OF AHMAD YASSAWI IN TURKHISH RELIGIOUS MUSIC

Öz

Ahmad Yassawi’s sufi c thoughts and Yesevî Yeseviyye Cult which was established by him had an infl uence on a wide geography from Middle East to Anatolia and the Balkans. Yesevî who became prominent with his literary personality as well as his spiritual personality, higlighted divine love, religious subjects and religious-sufi c factors which create a virtuous person, in the poems that he wrote in ‘’Dîvân-ı Hikmet’’ and so played an important role for developing Islam among Turkish people. The music tradition that Middle East Turks had performed with Lute before Islamisation had a different content when Yesevî’s wisdom was added to it. Therefore Yassawi’s wisdom penetrated into Turkish religious music which refl ects our Anatolian tradition of knowledge and had started to draw attention with the new composition and performance types made in the last period. This article aims to reveal Ahmad Yassawi’s place, effect and importance in Turkish religious music.

Anahtar Kelimeler

Ahmad Yassawi, Yesevi Cult, Religious music, Music, Invocation, Lute, Wisdom.

Kaynakça

• Altıntaş, Hayrani, Milletlerarası Hoca Ahmed Yesevî Sempozyumu Bildiri- leri, (26-29 Mayıs 1993), Erciyes Ü. Yay., Kayseri 1993.
• Altun, Cihan; Kudret, Ahmet Kamil, Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevî Sempozyumu Bildirileri, 26-29-Mayıs 1993, Erciyes Ü. Yay., Kayseri 1993.
• Alvan, Türkan-M. Hakan, Saz ve Söz Meclisi, Şule Yay., İstanbul 2016.
• Anadol, Cemal, Pîr-i Türkistân Hoca Ahmed Yesevî ve Yesevîlik (Anado- lu’yu Aydınlatan Güneş), Kamer Yay., İstanbul 1994.
• Araz, Nezihe, Anadolu Erenleri, Özgür Yay., İstanbul 2000.
• Arslan, Fazlı, İslâm Medeniyetinde Mûsiki, Beyan Yay., İstanbul 2015.
• Ayverdi, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Yay., İstanbul 2011, c. I-III.
• Bilgin, İbrahim Edhem, Büyük İslâm ve Tasavvuf Önderleri, Vefa Yay., İs- tanbul 1993.
• Carmuhammetulı, Muhammetrahim, Hoca Ahmet Yesevî ve Türkistan, Ali Abbas Çınar-İsmail Kallimci, (akt.), Yeni Avrasya Yay., Ankara 2001.
• Celâl, Müsâhipzâde, Eski İstanbul Yaşayışı, İletişim Yay., İstanbul 1946.
• Ceyhan, Semih, “Semâ”, DİA, 2009, c. XXXVI.
• Çalışkan, İsmail, “Ahmed Yesevî Düşüncesinde Kur’ân’ın Yeri - Bir Gö- nül Erinin Mısralarına ‘Ruh Veren’ Âyetler”, Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanlan Buluşması, Eskişehir 2013, Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı (TDKB), Eskişehir 2014, s. 415-428.
• Çiftçi, Cemil, Tasavvuf Kitabı, Kitabevi Yay., İstanbul 2003.
• Develi, Hayati, Ahmed Yesevî, Şule Yay., İstanbul 1999.
• Eraslan, Kemal, “Ahmet Yesevî”, DİA, TDV Yay., İstanbul 1989, c. II.
• _______, Dîvân-ı Hikmet’ten Seçmeler, T.C. Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2000.
• Ergun, Sadeddin Nüzhet, Türk Mûsikisi Antolojisi, c. I-II, İstanbul 1943.
• el-Ankaravî, İsmâil bin Ahmed, Mevlevîler Yolu, Şule Yay., İstanbul 2012.
• es-Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddîn, Avârifü’l-meârif, çev.H. Kamil Yıl- maz-İrfan Gündüz, Vefa Yay., İstanbul 1990.
• Gündüz, İrfan, “Ahmed Yesevî’nin Tarikat ve İrşad Anlayışı”, Yesevîlik Bilgisi, haz. Cemal Kurnaz-Mustafa İsen-Mustafa Tatçı, Ahmet Ye- sevî Vakfı Yay., Ankara 1988.
• Güzel, Abdurrahman, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı El Kitabı, Akçağ Yay., Ankara 2014.
• Hatipoğlu, Ahmed, Ahmed Hatipoğlu Beste Külliyâtı, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 2011.
• İnançer, Ömer Tuğrul, “Osmanlı Mûsikisi Tarihinde Tasavvuf Mûsikisine Bir Bakış”, Yeni Türkiye Dergisi Osmanlı Özel Sayısı, c. IV, sy. 34.
• _______, “Nakşibendîlik-Zikir Usûlü ve Mûsiki”, Dünden Bugüne İstan- bul Ansiklopedisi, Tarih Vakfı Yay., İstanbul 1994, c.VI.
• Kabaklı, Ahmet, Şiir İncelemeleri, Türk Edebiyat Vakfı Yay., İstanbul 1992.
• Kara, Mustafa, Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarikatlar, Sır Yay., İstanbul 2000.
• Karadeniz, Ekrem, Türk Mûsikisi Nazariye ve Esasları, İş Bankası Yay., Ankara 1965.
• Kılıç, Mahmut Erol, Sûfî ve Şiir (Osmanlı Tasavvuf Şiirinin Poetikası), İn- san Yay., İstanbul 2004.
• Köprülü, Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıfl ar, Diyanet İşleri Baş- kanlığı Yay., İstanbul 1991.
• Kuşeyrî, Abdülkerim, Risâle-i Kuşeyriyye, haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul 1991.
• Melıkoff, Irene, Milletlerarası Ahmed Yesevî Sempozyumu Bildirileri, 26- 27 Eylül 1991, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1992.
• Muhammed Beşir Aşan, I. Uluslararası Türk Dünyası Eren ve Evliyaları Kongre Bildirileri, Evrak Yay., Ankara 1998.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Türk Sûfîliği’ne Bakışlar, İletişim Yay., İstanbul 2000.
• Özalp, Mehmet Nazmi, Türk Mûsikisi Tarihi, c. I-II, MEB Yay., İstanbul 2000.
• Özbek Devlet Neşriyatı, Özbek Klasik Mûsikisi, Semerkand, Taşkent 1927.
• Özcan, Nuri, “XVII ve XVIII” Yüzyıllarda Osmanlılar’da Dinî Mûsiki”, Yeni Türkiye Dergisi Osmanlı Özel Sayısı (Osmanlı’nın 701. Kuruluş Yıldönümüne Özel), İstanbul 2000, c.VI, sy.34.
• _______, XVIII. Asırda Osmanlılarda Dinî Mûsiki, Marmara Ü. Sosyal Bi- limler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1982.
• Özkan, İsmail Hakkı, Türk Mûsikisi Nazariyatı ve Usulleri, Ötüken Yay., İstanbul 2003.
• Rifâî, Kenan, Şerhli Mesnevî-i Şerif, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul 2000.
• Schimmel, Annemarie, Ben Rüzgârım Sen Ateş (Mevlânâ Celâleddîn Rûmî), çev. Senail Özkan Ötüken Yay., İstanbul 1999, s. 200-201.
• Sezgin, Bekir Sıtkı, İ.T.Ü. Yüksek Lisans Din Mûsikisi Ders Notları, İstan- bul 1995.
• Tanrıkorur, Cinuçen, Türk Müzik Kimliği, Dergâh Yay., İstanbul 1998.
• Tosun, Necdet, Ahmet Yesevî, Ahmet Yesevî Üniversitesi Yay., Ankara 2015.
• Türer, Osman, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, Seha Yay., İstanbul 1998.
• Uludağ, Süleyman, İslâm Açısından Müzik ve Semâ, Kabalcı Yay., İstanbul 2005.
• _______, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Marifet Yay., İstanbul 1991.
• Uygun, Mehmet Nuri, “Zikir (Musiki)”, Türk Din Musikisi Ders Notları, İstanbul trz.
• Uzun, Mustafa, “Mi’râciye”, DİA, İstanbul 2005, c. XXX.
• Üstüner, Kaplan, Dîvân Şiirinde Tasavvuf, Birleşik Yay., Ankara 2007.
• Yalçın, Aziz, Makâlât-ı Hacı Bektaş Veli, Der Yay., İstanbul 2000.
• Yesevî, Ahmed, Dîvân-ı Hikmet (UNESCO 2016 Hoca Ahmed Yesevî Yılı Anısına), haz. Mustafa Tatçı, Ahmet Yesevî Ü. Yay., Ankara 2016.
• Yesevî, Hoca Ahmed, Divân-ı Hikmet, haz. Hayati Bice, TDV Yay., Ankara 1998.
• Yücer, Hür Mahmut, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. Yüzyıl), İnsan Yay., İstanbul 2003.
• http://www.anayurtgazetesi.com/yazar/Hoca-Ahmet-Yesevi-de-Gok-I- nanc/27648/ (15.06.2016)
• http://www.ayu.edu.tr/duyuru_detay/1 (21.04.2016)
• http://www.ayu.edu.tr/duyuru_detay/53/ (29.05. 2016)
• http://www.esenshop.com/detail.aspx?id=52080 (03.07.2016)
• https://www.facebook.com/irfangurdal/info/?entry_point=page_nav_ about_item&tab=page_info (25.06.2016)
• https://www.youtube.com/watch?v=3oeh3WKUQ64 (03.07.2016)