Taşköprülüzâde Ahmed Efendi’nin Müdafaa Risâlesi: Tahkîk ve Tahlîl

Yıl 2025, Cilt: 61 Sayı: 3, 1111 - 1146, 25.09.2025

İdris Polat

https://doi.org/10.61304/did.1674028

Öz

Bu çalışma, Taşköprülüzâde Ahmed Efendi’nin (ö. 968/1561) kadılık görevinde karşılaştığı eleştirilere cevaben kaleme aldığı ve Osmanlı hukuk düşüncesi açısından dikkate değer olan Risâle fî’z-zebbi ‘an ḥarîmi’ş-şerîʿa adlı risâlesini ilmî neşir yöntemiyle gün yüzüne çıkarmayı amaçlamaktadır. Müellif hicrî 958 (m. 1551) yılında kaleme aldığı bu risâlede, yalnızca şahsî bir müdafaa sunmakla kalmayıp öfke, adalet, cesaret ve kadılık makamının sınırları üzerine aklî ve naklî delillerle kapsamlı değerlendirmeler yapmaktadır. Risâle, Osmanlı yargı sisteminin işleyişi, kadıların sorumlulukları ve ahlâkî meziyetleri gibi konularda önemli bir kaynak niteliği taşımaktadır. Çalışmada eserin tahkiki gerçekleştirilmiş, iki nüsha farklılıkları aparatla gösterilmiş ve metinde yer alan ayet, hadis ve şahıs adları kaynaklarıyla tespit edilmiştir. Daha önce ilmî literatürde tahkiki yapılmamış olan bu risalenin gün yüzüne çıkarılması, Osmanlı yargı ahlâkı üzerine yapılan çalışmalar açısından yeni bir zemin oluşturmakta ve hukuk–ahlâk–tasavvuf ilişkisini anlamada ihmal edilmiş bir metni araştırmacıların hizmetine sunmaktadır. Bu yönüyle risale, kadılık ve adalet anlayışı üzerine yapılan araştırmalara katkı sağlayacak özgün bir metin olarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , Taşköprülüzâde , Risâle , Kadılık , Adalet , Osmanlı Hukuku , Tahkik

Taskopruluzade Ahmed Efendi’s Treatise of Defense: Critical Edition and Analysis

Öz

This study aims to introduce into scholarly literature a critical edition of a treatise authored by Tashkopruluzādah Ahmad Afandi, written in response to criticisms he faced during his tenure as a judge (qāḍī) in the Ottoman legal system. Far from being a purely personal defense, the treatise presents a structured and reasoned argument concerning the limits of judicial authority, the ethical dimensions of judgeship, and the interplay between anger, courage, and justice. By engaging with both rational and scriptural sources, the author examines the moral qualifications required of a judge, emphasizing the necessity of balancing firmness with clemency in the implementation of justice. The treatise offers valuable insights into the operation of the Ottoman judiciary, shedding light on the expectations placed upon qāḍīs and the ethical norms underpinning their rulings. This study includes a critical edition of the text based on the comparison of two manuscript copies and offers a concise analysis of its legal and ethical content. As such, the treatise is not only a historical document of personal vindication but also a unique source for understanding Ottoman legal culture and its moral underpinnings. Since no previous scholarly edition of this treatise has been undertaken, the present work fills a significant gap in the literature and provides a reliable text for further study. By highlighting the neglected connections between law, ethics, and Sufism, this edition also opens new perspectives for comparative research on the intellectual foundations of Ottoman judicial practice. By making this text available to the academic community, the study provides a foundation for further research into the judicial, ethical, and political thought of the Ottoman Empire.

Anahtar Kelimeler

Sufism , Tashkopruluzādah , Treatise , Judgeship , Justice , Ottoman Law , Critical Edition

Kaynakça

• Alper, Ömer Mahir. Varlık ve İnsan Kemalpaşazade Bağlamında Bir Tasavvurun Yeniden İnşası. İstanbul: Klasik Yayınları, 2010.
• Anıl, Yaşar Şahin. Osmanlı’da Kadılık. İstanbul: İletişim Yayınları, 1993.
• Arabî, Muhyiddîn İbn. Fütûhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2007.
• Arıcı, Müstakim - Mehmet Arıkan (ed.). Taşradan Merkeze Bir Osmanlı Ulema Ailesi: Taşköprülüzadeler ve İsamüddin Ahmed Efendi. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Arıkan, Mehmet v.dğr. “Taşköprülüzâde Ahmed Efendi”. İslam Düşünce Atlası. ed. İbrahim Halil Üçer. 3/926-932. İstanbul: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2022.
• Bûrînî, Ebü’z-Ziya Bedreddin Hasan. Teracimü’l-aʿyân min ebnâi’z-zamân. ed. Selâhaddin el-Müneccid. Dımaşk: Matbuatü’l-Mecmai’l-İlmiyyi’l-Arabi, 1959.
• Çiftçi, Mehdin. Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. İstanbul: İlke Yayıncılık, 2016.
• Efendi, Uşşâkîzâde İbrâhîm Hasîb. Zeyl-i Şakâ’ik: Uşşâkîzâde’nin Şakâ’ik Zeyli. ed. Derya Örs. çev. Ramazan Ekinci. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2021.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et- Tûsî. İhyâu ulûmi’d-dîn. Tek cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2005.
• Güngör, Celil (ed.). Taşköprü’den İstanbul’a: Osmanlı Bilim Tarihinde Taşköprülüzadeler. Kastamonu-Taşköprü: Taşköprü Belediyesi Yayınları, 2006.
• İbiş, Fatih. İlim Yolunda Taşköprülüzâde. İstanbul: Erdem Yayınları, 2018.
• İnalcık, Halil. Osmanlı’da Devlet, Hukuk ve Adalet. İstanbul: Eren Yay., 2000.
• İpşirli, Mehmet. Osmanlı İlmiye’si. ed. Ahmet Yaşar. İstanbul: Kronik Yayınları, 2021.
• Ortaylı, İlber. Osmanlı Devleti’nde Kadı. Ankara: Turhan Kitabevi, 1994.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. en-Nefs min Kitâbi’ş-Şifâʾ. Thk. Hasan Zâde Âmülî. Kum: Merkezü’n-Neşri’t-Tâbiʿ li-Mektebi’l-İʿlâm el-İslâmî, 1996.
• Süruri, Ahmet. Taşköprülüzâde’nin El-Meâlim’i ve Kelâmî Görüşleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Taşköprülüzâde, Ahmed b. Mustafa b. Halîl er-Rûmî. eş-Şakâ’iku’n-nu‘mâniyye fî ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye. ed. Derya Örs. çev. Muhammet Hekimoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Taşköprülüzâde, Risâle fi’l-gadab. Balıkesir: Mutasarrıf Ömer Ali Bey Kütüphanesi Koleksiyonu, 536/15.
• Taşköprülüzâde, Risâle fi’z-zebbi ‘an harîmi’ş-şerî‘a. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler Koleksiyonu, 1873.
• Topdemir, Hüseyin Gazi. İbn Sînâ: Doğu’nun Sönmeyen Yıldızı. 2. bs. İstanbul: Say Yayınları, 2013.
• Tülüce, Hüseyin Adem. Taşköprülüzâde’nin Varlık ve Bilgi Anlayışı. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Taşköprizâde Ahmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/151-152. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2011.