Tarihî Türk dillerinde ortaç + (iyelik) + üçün/için ile kurulan sebep yantümceleri

Yıl 2023, Cilt: 174 Sayı: 2, 45 - 59, 04.01.2024

Hülya Uysal

https://doi.org/10.33690/dilder.1297903

Öz

Alanyazında yan tümceler başlığı altında yer verilen altbaşlıklardan biri de sebep yan tümceleridir. Sebep anlatan yan tümceler, belirteç yan tümceleridir. Sebep anlamını alıcıya aktarma yollarından biri de bitimsiz eylem ile kurulan yan tümcelere başvurmaktır.

Bu çalışmada tarihî Türk dillerinde ortaç + (iyelik) + üçün / için ile kurulmuş sebep yan tümceleri, başka bir deyişle tarihî Türk dillerindeki bitimsiz (non-finite) sebep yan tümceleri ele alınacaktır. Çalışmada şu soruların cevapları aranmaktadır: a) Ortaç + üçün / için ile oluşturulan sebep yan tümcelerinde adcıl uyum var mı yok mu? b) Tarihî Türk dillerinde yer alan sebep yan tümcelerinde biçim-sözdizimsel (morpho-syntactic) açıdan değişimler var mı? c) Ana tümce ve yan tümce dizilişi nasıldır? d) Morfolojik açıdan yan tümcenin öznesi nasıldır? e) Ardışık sebep yan tümcelerinin kullanımı nasıldır? Bu sorulara cevap bulmak amacıyla Orhon Yazıtları, İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Kutadgu Bilig, Kısas-ı Enbiya, Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā ve Münebbihü’r-Rāḳidīn adlı eserlerden örnekler taranmıştır.

Anahtar Kelimeler

yantümce, sebep yantümcesi, adcıl uyum, anatümce ve yantümce dizilişi

Causal clauses formed with participle + (possessive) + üçün/için in historical Turkic languages

Öz

In the literature, one of the subtitles given place under the tittle of subordinate clauses is causal clause. Causal clauses are adverbial clauses. One of the ways to transmit the causal meaning to the receiver is to use clauses formed with nonfinite verb.

In this study, causal clauses which are formed with participle + (possessive) + üçün / için in historical Turkic languages, in other words nonfinite causal clauses will be discussed. In the study, the answers of these questions are searched: a) Is there nominal agreement in causal clauses formed with participle + üçün / için? b) Are there morpho-syntactic changes in causal clauses in historical Turkic languages? c) How is the order of main clauses and subordinate clauses? d) How is the subject of subordinate clauses in terms of morphology? e) How is the usage of consecutive causal clauses? In order to find answer to these questions examples, have been scanned from Orhon Yazıtları, İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Kutadgu Bilig, Kısas-ı Enbiya, Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā and Münebbihü’r-Rāḳidīn.

Anahtar Kelimeler

subordinate caluse,, causal clause, nominal agreement, order of subordinate clause and main clause

Kaynakça

• Arat, R. R. (2007). Kutadgu Bilig Cilt I. Ankara: TDK Yayınları.
• Ata, A. (1997). Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā I, Giriş-Metin-Tıpkıbasım. Ankara: TDK Yayınları.
• Aydın, Ö. (2004). Türkçe Zarf Tümceciklerinde Özne Konumu (The Subject Position In The Adverbial. Dil Dergisi, 124.
• Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Başdaş, C. (2009). Orhun Abidelerinde İyelik, Belirtme ve Yükleme Hâli. Turkish Studies, 4/8,623–643.
• Denkel, A. (1996). Anlam ve Nedensellik. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A Grammar Of Old Turkic. Leiden: Brill.
• Erguvanlı-Taylan, E. (1993). Türkçede -DIK Ekinin Yantümcelerdeki İşlevi Üzerine. Dilbilim Araştırmaları, 4, 161–171.
• Göksel, A. and C. Kerslake (2005). Turkish: A Comprehensive Grammar. London and New York: Routledge.
• Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gürkan, D. Ö. (2016). Türkçede Belirteç İşlevli Bağımlı Cümleler. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Hamilton, J. R. (2011). İyi ve Kötü Prens Öyküsü. (Çev. Vedat Köken). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İmer, K. ve diğ. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Kerimoğlu, C. (2007). Orhun Abidelerinde 3. Kişi İyelik Ekinden Sonra Yükleme Hâli Eki Kullanıldı mı? Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları, 2/3, 322–331.
• Özsoy, A. S. ve Erguvanlı, T. E. (1998). Türkçenin Neden Gösteren İlgeç Yantümceleri. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 9, 116–125.
• Özsoy, A. S. (1999). Türkçe/Turkish. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Matbaası.
• Tekin, T. (2000). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri (2. Baskı). İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
• Tekin, T. (2014). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Turan, Ü. D. (2012). Genel Dilbilim-I (Ünite 6, 7, 8). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınevi.
• Uzun, N. E. (2000). Anaçizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe. İstanbul: Multilingual.
• Ünal, O. (2019). Türkçe Üçüncü Tekil Şahıs İyelik Ekinin ve Pronominal /n/ Sesinin Kökeni Üzerine. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 64, 47–69.
• Yavuzarslan, P. (2002). Münebbihü’r-Rāḳidīn (Uyurları Uyandurucı)-Giriş-İnceleme Tenkitli Metin-I-. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yılmaz, E. ve diğ. (2013). Kısas-ı Enbiya (Metin-Sözlük-Dizin-Notlar). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.