Kur’an ve Sünnette İdeal Âlimin Şahsiyeti

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 5, 105 - 130, 14.06.2023

M. Bekir Gültekin

Öz

Öz: Toplumsal şahsiyetleri tanımlamak için üretilmiş “ideal tip” kavramı; toplumsal bir gerçekliğin kendisiyle test edildiği ve zihinsel bir inşanın ürünü olmakla birlikte olguya hükmedebilen analitik bir tasavvur olarak sosyolojinin önemli kavramsallaştırmalarından biridir. Böylece oluşturulan tipolojiler toplumsal şahsiyetlerin belirgin ve ayırt edici özelliklerini ortaya koyarlar. Bu kavramsallaştırma çerçevesinde İslam’ın temel naslarıyla vasıfları belirlenmiş ve hemen her zaman İslam toplumunda çok önemli bir toplumsal şahsiyet ve olgu konumunda bulunan “âlim” gerçeğinin değerlendirmesini yapmak mümkündür. Hz. Peygamberin vefatına kadar olan süreç içerisinde naslarda belirlenmiş âlimin özellikleri esas alınarak, tasviri yapılacak belirgin ve somut bir ideal âlimin şahsiyeti, sonradan farklı toplumsal hayatlarda yaşanabilecek her âlim tecrübesini anlamak için bir prototip olma özelliğini taşıyabilir.
İdeal alimin şahsiyetinin özelliklerini tespite yönelik yapılan bu araştırmada, birincisi kendi nevi şahsına münhasır yani doğrudan ilmi özellikleri, ikincisi de toplumda iyi bir Müslüman-insan olma özellikleriyle ilgili olmak üzere başlıca iki temel kategoride toplanabilecek vasıflarının bileşimi ile âlimin ideal bir toplumsal şahsiyet oluşturduğu sonucuna varılmıştır. Bu şahsiyeti oluşturan Kur’an ve Sünnettir. Kur’an ve Sünnet, bu ideal şahsiyetin prototipini farklı anlatım ve tasvir yöntemleriyle belirlemiştir. Kur’an ve Sünnette, o güne kadar yaşanmış ve içinde olumlu olumsuz örnekler barındıran ehli kitap âlim/uleması, peygamberlerin ve bazı hikmet sahibi insanların bu konudaki örneklikleri/beyanları ve doğrudan didaktik olarak âlimin vasıflarının öğretilmesiyle tipleştirilmiş ideal bir alimin tasvirinin yapıldığını söylemek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Âlim, İdeal Tip, Toplumsal Şahsiyet

Teşekkür

Makalenin yayınlanma sürecinin her aşamasında yer alanlara teşekkür ederim.

The Personality of the Ideal Scholar in the Qur'an and the Sunnah

Öz

Abstract: The concept of the "ideal type" that has been developed to define social personalities is one of the important conceptualizations in sociology, representing an analytical conception that tests a social reality and is a product of mental construction. These typologies reveal the distinct and distinguishing characteristics of social personalities. Within this conceptual framework, it is possible to evaluate the prominent and significant social personality and phenomenon of the "scholar," which holds a crucial position in Islamic society, based on the fundamental principles and qualifications of Islam. By considering the characteristics of the scholar as defined in the scriptures until the time of Prophet Muhammad's passing, it becomes possible to construct a vivid and tangible ideal scholar as a prototype for understanding the experiences of scholars in different social contexts.
In this research aimed at determining the characteristics of the ideal scholar's personality, it has been concluded that the scholar forms an ideal social personality through the combination of two main categories of qualities: firstly, the unique and direct intellectual attributes, and secondly, the qualities related to being a righteous Muslim and a good human being in society. The Quran and the Sunnah constitute the foundation of this personality. Through various narrative and descriptive methods, the Quran and the Sunnah have identified the prototype of this ideal personality. It is worth mentioning that the Quran and the Sunnah have typified the ideal scholar through the teachings of the qualities of scholars, including examples of scholars and religious scholars from the People of the Book who had both positive and negative aspects.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Scholar, Ideal Type, Social Personality

Kaynakça

• Abay, Ahmet. "Âlimlerin Rabbânîliği Olgusunun Kur’an Bağlamında Tahlili". KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (2014), 1-30.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. Ürdün: Beytü'l-Efkâri'd-Düveliyye, 2005.
• Akalın, Kürşat Haldun. "İdeal Tip ve Kurumsal Yapı Olarak Toplumsal Faaliyet Tarzı". Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 20 (Nisan 2008), 191-210.
• Akalın, Şükrü Halûk vd. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 10. Basım, 2005.
• Arsebük, Esat. "Türkiye'de Medeni Hukukun İnkişaf Safhaları". Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 1/1 (1943), 7-19.
• Arslantürk, Zeki - Amman, M. Tayfun. Sosyoloji. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2013.
• Bakkal, Ali - Sula, Zehra. "Mecelle’deki Küllî Kaidelerin Genel Kural Tipi Diğer Kavramlarla İlişkisi ve Bunların Delil Oluş Keyfiyeti". Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/43 (2019), 92-110.
• Bayyiğit, Mehmet. "Sosyolojinin Din Serüveni ve İslam (Kur'an) Sosyolojisi". İslam ve Sosyoloji. ed. İhsan Toker. 51-67. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2013.
• Berger, Peter - Lukmann, Thomas. "Bilgi Sosyolojisi ve Din Sosyolojisi". çev. Rami Ayas. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 30/1(1988), 375-385.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. Sahîh-i Buhârî. nşr. Sâlih b. Abdülazîz. el-Kütübü's-Sitte, Mevsûatü'l Hadîs eş-Şerîf (s. 1-631). Arabistan: Dâru's-Selâm, 2008.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, çev. Mehmed Sofuoğlu. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1981.
• Canan, İbrahim. Kütüb-i Sitte Muhtasarı Tercüme ve Şerhi. 11.Cilt. İstanbul: Akçağ Yayınları 1989.
• Canlı, Mustafa. "Rivâyetlerde Âlim Portresi". Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17/2 (2013), 43-70.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl. Sünen-i Dârimî. Lübnan: Kütübül İlmiyye, 1. Basım, 1996.
• Ebû Dâvud es-Sicistânî, Süleymân b. Eş'as b. İshâk el-Ezdî. Sünen-i Ebû Dâvud. nşr. Sâlih b. Abdülazîz. el-Kütübü's-Sitte, Mevsûatü'l Hadîs eş-Şerîf (s. 1223-1608). Arabistan: Dâru's-Selâm, 2008.
• Eliade, Mircea. Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi. çev. Ali Berktay. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2003.
• Erbaş, Ali vd. Hayat Rehberi Kur'ân-Konulu Tefsir 1. Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Ergün, Ümmügül Betül Kanburoğlu. "Âlim Kime Denir? Ḳûtu’l-Ḳulûb Ve İḥyâu Ulûmi’d-Dîn Üzerinden Karşılaştırmalı Bir İnceleme". Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2020), 536-558.
• es-Salih, Subhi. Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları. çev. M. Yaşar Kandemir. İstanbul: Marmara Üniv. İlahiyat Fak. Vakfı Yayınları, 1996.
• Frolov, İvan. Felsefe Sözlüğü. çev. Aziz Çalışlar. İstanbul: Cem Yayınevi, 1991.
• Görmez, Mehmet vd. Hadislerle İslâm. (7 Cilt). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2014
• Gültekin, M. Bekir. Dinî ve İlmî İtibar Olgusu Olarak Ulemâ (Türkiye’de Üç Ulemâ Birliği Örneği). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• İbn Ebî Şeybe. Musannef. nşr. Muhammed Avvâme. 13. Cilt. Beyrût: Dâru Kurtuba, 2006.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünen-i İbn Mâce. nşr. Sâlih b. Abdülazîz. el-Kütübü's-Sitte, Mevsûatü'l Hadîs eş-Şerîf (s. 2477-2741). Arabistan: Dâru's-Selâm, 2008.
• İşliyen, Burhan. "Kur’ân-ı Kerîm’in Din Adamlarını Dünyevîleşmeye Karşı İkazı". Diyanet İlmî Dergi 57/2 (2021), 499-524.
• Karakoyunluoğlu, Ali. "Gazâlî’nin Ulema Eleştirisi; Tecditçi Yaklaşım ve Bazı İthamlar". Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (48) (2019), 303-330.
• Karaman, Hayrettin vd. Kur'an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. (5 Cilt). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006.
• Karslı, İbrahim H. Kutsal Kitaplara Göre Din Adamı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013.
• Koçyiğit, Talat. Hadis Usulü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2017.
• Kutluer, İlhan. "İlim". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/109-114. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Kümbetoğlu, Belkıs. Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yöntem ve Araştırma. İstanbul: Bağlam Yayınları, 2005.
• Marshall, Gordon. Sosyoloji Sözlüğü. çev. Osman Akınhay - Derya Kömürcü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 2005.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîh-i Müslim. nşr. Sâlih b. Abdülazîz. el-Kütübü's-Sitte, Mevsûatü'l Hadîs eş-Şerîf (s. 673-1202). Arabistan: Dâru's-Selâm, 2008.
• Punch, Keith F. Sosyal Araştırmalara Giriş. çev. Dursun Bayrak. Ankara: Siyasal kitapevi, 2016.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî. Taberî Tefsiri. çev. Hasan Karakaya ve Kerim Aytekin. 4. Cilt. İstanbul: Hisar Neriyat, 1996.
• Tan, Zeki. Kur'an'a Göre Toplumun Yapılanmasında İlim ve Âlimin Rolü. İstanbul: Özgü Yayınları, 2010.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre es-Sülemî. Sünen-i Tirmizî. nşr. Sâlih b. Abdülazîz. el-Kütübü's-Sitte, Mevsûatü'l Hadîs eş-Şerîf (s. 1629-2061). Arabistan: Dâru's-Selâm, 2008.
• Weber, Max. Sosyoloji Yazıları. çev. Taha Parla. İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
• Weber, Max. Sosyal Bilimlerin Metodolojisi. çev. Vefa Saygın Öğütle. İstanbul: Küre Yayınları, 2012.
• Yavuz, Yusuf Şevki. "İlim". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/108-109. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. sad. Asım Cüneyd Köksal. 4. Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2022
• Zemahşerî, Ebu’l-Kāsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hārizmî Zemahşerî. el-Keşşaf'an hakâiki't Tenzîl ve uyuni'l Ekâvil Fi vücuhi't te'vîl. çev. Abdulaziz Hatip vd. 2. Cilt. İstanbul: T.C. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları. 2017.