Sûfî Menkıbelerindeki İhtida Anlatılarına Genel Bir Bakış (9. ve 13. Yüzyıllar)

Yıl 2025, Cilt: 5 Sayı: 9, 71 - 90, 30.06.2025

Mehmet Eker

https://doi.org/10.69515/dinveinsan.1577399

Öz

Bu makale, sûfî menkıbelerinde yer alan ihtida anlatılarını ve ihtida sebepleri incelemektedir. Sûfîler İslâm’ın yayılmasına hizmet etmiş gruplardan olup bu rolleri tarihçiler tarafından ilmî araştırmalar yoluyla ortaya konulmuştur. Sûfîlerin ihtida faaliyetleri menkıbelerde kendisine yer bulmuştur. Menkıbeler, dönemin olayları, toplumun inanç yapısı ve kültürel değerlerinden izler taşıdıkları için kıymetlidir. Çalışma, sûfî menkıbelerinde geçen ihtida olaylarının temel nedenlerini ortaya koymayı ve bu anlatıların benzerlik ve farklılıklarını tespit etmeyi amaçlamaktadır. Yöntem olarak, ilk dönemlerden itibaren yazılmış menâkıbnâmeler ve tabakat kitapları taranmış; Sünnî ve heterodoks derviş anlatıları kronolojik bir bakışla karşılaştırılmıştır. Sonuç olarak, sûfî menkıbelerinde ihtidanın dört temel nedeni olduğu tespit edilmiştir: Sûfîlerin ahlakî örnekliği ve manevî etkisi, keramete şahit olma, münazara yoluyla ikna olma ve savaş sonrasında affedilme. Bu dört nedenin her biri, sûfîlerin dini yayılma çabalarını ve ihtidayı bir mefkure olarak benimsediklerini göstermektedir. Menkıbelerde yer alan ihtida hikâyeleri, bahse konu olan sûfînin velâyetini ispat, tasavvufun meşruiyetlerini ilan ve tasavvufun İslâmî kimlik içinde kabulünü sağlama yönündeki gayretlerini yansıtmaktadır. Dolayısıyla, bu anlatılar, gerçekliklerinden ziyade, sûfîlerin İslâm’ın yayılmasındaki etkisini simgeleyen ve ilham veren hikâyeler olarak değerlendirilebilir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , İhtida , Menkıbe , Sûfiler , Mühtedi

An Overview of Conversion Narratives in Sufi Hagiographies (9th to 13th Centuries)

Öz

This article examines conversion narratives and the factors facilitating conversion found in Sufi hagiographies. Sufis were among the groups that contributed to the spread of Islam, a role that has been substantiated through scholarly research by historians. Hagiographies carry traces of the events of the time, social beliefs, and cultural values, making them valuable sources. This study aims to reveal the primary causes of conversion depicted in Sufi hagiographies, as well as to identify the similarities and differences within these narratives. As a methodology, hagiographies and biographical dictionaries from the early period onwards were examined, with Sunni and heterodox dervish narratives compared in a chronological perspective. The study found four main causes of conversion in Sufi hagiographies: the ethical example and spiritual influence of the Sufis, witnessing miraculous acts (karamat), persuasion through debate, and the granting of pardon after battles. Each of these four reasons highlights the Sufis' efforts to spread the faith and their embracing of conversion as an ideal. The conversion stories in the hagiographies reflect the Sufi's endeavor to demonstrate the legitimacy of their sainthood, to affirm the authenticity of Sufism, and to secure its acceptance within the Islamic identity. Thus, beyond the question of historical accuracy, these narratives can be considered a motivational resource, symbolizing the Sufis’ role in the spread of Islam

Anahtar Kelimeler

Sufism , Sufis , reversion , hagiography , convert

Kaynakça

• Algar, H. (2002). Kâzerûnî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 25, ss. 145-146). TDV Yayınları. Attâr, F. (1984). Tezkiretü’l-evliyâ. (S. Uludağ, Çev.; 7). Bursa : İlim ve Kültür Yayınları.
• Câmî, E.-F. K. M. b. M. (1343). Hadîkâtü’l-hakîka (M. A. Muvahhid, Ed.). İnteşarat-i Bungah-i Tercüme ve Neşr-i Kitab. Cebecioğlu, E. (2009). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü (5. bs). Ağaç Yayınları.
• Çelebi, Ş. (with Bayram, F.). (2016). Menâkıb-ı Ebû İshâk-ı Kâzerûnî. Türkiye Yazma Eserler Kurumu.
• Ebü’l-Hayr, R., & Akalın, Ş. H. (1988). Saltuk-Nâme. Kültür ve Turizm Bakanlığı. Eflaki, A. (1973). Ariflerin Menkıbeleri (T. Yazıcı, Çev.). Hürriyet Yayınları. el-Gazzâlî, el-İ. E. H. M. b M. (1983). İhyâü ulûmi’d-dîn. Dârü’l-Ma’rife.
• Gaznevî, S. M. b. M. (1384). Makâmât-ı Jendepîl (H. Müeyyed, Ed.). Şirket-i İntişarât-i İlmî Ferhengî. Gazzâlî, E. H. M. b. M. (ts). İhyâü Ulûmi’d-Dîn (A. Serdaroğlu, Çev.; 1-4). Bedir Yayınevi.
• Gölpınarlı, A. (Ed.). (1958). Manakıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî-Vilâyetnâme. İnkılap Kitabevi.
• Güzel, A. (1999). Abdal Mûsâ Velâyetnâmesi. Türk Tarih Kurumu.
• Hücvirî, A. bin O. C. (2016). Hakikat Bilgisi (S. Uludağ, Çev.). Dergah Yayınları.
• İnalcık, H. (2019). Osmanlı Tarihinde İslamiyet ve Devlet. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Kâzerûnî, İ. b. Muhammed. (2004). Şifâü’l-Eskam fi Sireti Gavsi’l-Enâm-Ahmed er-Rifâî Menkıbeleri (N. Tosun, Çev.). Gelenek yayıncılık.
• Kılıç, H. (2004). Menâkıbnâme. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 29, s. 112). TDV Yayınları.
• Konur, H. (2023). Mihne Sûfîlerin Zulümle İmtihanı. Ketebe Yayınevi.
• Koyuncu, S. (Ed.). (2007). Dinler Arası İlk Diyalog. Ark Kitap.
• Köprülü, M. F. (1943). Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları. BELLETEN, 7(27), Article.27
• Köse, A. (2000). İhtidâ. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 21, ss. 554-558). TDV Yayınları.
• Krstic, T. (2015). Osmanlı Dünyasında İhtida Anlatıları (15.-17. Yüzyıllar) (A. T. Şen, Çev.). Kitap Yayınevi.
• Kuşeyri, A. (2014). Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyri Risalesi (S. Uludağ, Çev.; 7. bs). Dergah Yayınları. Münevver, M. ibn. (1899). Esrârü’t-tevḥîd fî maḳāmâti’ş-Şeyḫ Ebî Saʿîd (1. bs). Elias Mirza Buraganski.
• Ocak, A. Y. (1981). Bazı Menakıbnamelere Göre XIII-XV. Yüzyıllardaki İhtidalarda Heterodoks Şeyh ve Dervişlerin Rolü. Osmanlı Araştırmaları, 02(02), Article 02.
• Ocak, A. Y. (1992). Kültür Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler: Metodolojik Bir Yaklaşım. Türk tarih kurumu.
• Ocak, A. Y. (2011). Sarı Saltık Popüler İslam’ın Balkanlar’daki Destani Öncüsü (2. bs). Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ocak, A. Y. (2016). Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (1. bs). Timaş Yayınları.
• Rabbânî, İ.-ı. (1981). Mektûbât Tercemesi (H. H. Işık, Çev.). İhlas Matbaacılık ve Dağıtım A.ş. Serrac, E. N. (2019). El-Lüma’ (Hasan Kamil Yılmaz, Çev.). Erkam Yayıncılık.
• Sühreverdî, E. H. Ş. Ö. (2005). Avârifü’l-maʿârif (D. Selvi, Çev.; 4. bs). Semerkand Yayıncılık.
• Şahin, H. (2020). Dervişler, fakihler, gaziler: Erken Osmanlı toplumunda dinî zümreler (1300 - 1400) (1. baskı). Yapı Kredi Yayınları.
• Teber, Ö. F. (2016). Dini Edebi Metinler Olarak Menâkıbnâmelerin İslam Tasavvufundaki Önemi Hoca Ahmed Yesevî Menâkıbnâmeleri Örneği. Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2(Special Issue 1), Article Special Issue 1.
• Uludağ, S. (2020). Bâyezîd-i Bistamî (2. bs). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınlari.
• Uyar, M. (2012). İlhanlı Hükümdarlarının İslam’a Girmesinde Rol Alan Türk Sufileri: İlhan Tegüder ve Gazan Han Devirleri. BELLETEN, 76(275), Article 275. https://doi.org/10.37879/belleten.2012.7
• Yalçın, Y. (2008). Türk Edebiyatında Velâyetnâmeler ve Otman Baba Velâyetnâmesi [Basılmamış Yüksek Lisans Tezi]. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yılmaz, H. K. (2022). Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. Ensar Neşriyat.