Hijra and Civilization: An Analysis from The Perspectives of Hadiths and Sociology

Yıl 2025, Cilt: 5 Sayı: 9, 113 - 136, 30.10.2025

Hızır Yağcı

Öz

This study approaches the phenomenon of the hijra, which holds a central position in Islamic history, not merely as a geographical relocation or a historical event, but as a multifaceted, conscious, and civilization-building element. Using hadith literature as its primary source and employing a sociological approach, this analytical work argues that the hijra was a foundational project that enabled the transition from the fragmented structure of the Jāhiliyya period, characterized by bedouinism (badāwah) and tribal solidarity (asabiyyah), to a civil, institutional, and orderly social life. In this context, while the hijra transforms the individual through its spiritual dimension of “abandoning evil”, on a societal level, it established a sense of community and ummah in place of tribal loyalties. This new societal model established in Medina actualized the foundational elements of civilization, such as law, brotherhood, and unity (wahdah). The greatest threats to this civilizational project are sedition (fitnah) and discord (tafriqah). Fitnah and tafriqah are regarded as sociological crises that disrupt the social and political order established by the hijra, lead to social dissolution, and carry the potential for a return to bedouinism. Indeed, the prohibition mentioned in the hadiths against “reverting to bedouinism after the hijra” is analyzed as a crucial measure aimed at preserving this civilizational project.

Anahtar Kelimeler

Hadith , Sociology , Hijra , Civilization , Bedouinism , Ummah , Fitna

Proje Numarası

yok

Hicret ve Medeniyet: Hadis ve Sosyoloji Perspektifinden Bir Tahlil

Öz

Bu çalışma, İslam tarihinde merkezi bir konuma sahip olan hicret olgusunu, coğrafi bir mekân değişikliği veya tarihsel bir olay olmanın ötesinde; çok yönlü, bilinçli ve medeniyet kurucu bir unsur olarak ele almaktadır. Hadis literatürünü temel kaynak olarak kullanan ve sosyolojik bir yaklaşımla konuyu inceleyen bu analitik çalışma, hicretin Câhiliye döneminin karakteristik özelliği olan bedevîlik ve asabiyet temelli parçalanmış yapıdan; medenî, kurumsal ve düzenli bir toplumsal hayata geçişi sağlayan temel bir proje olduğunu savunmaktadır. Bu bağlamda hicret, “kötülüğü terk etme” şeklindeki manevi boyutuyla bireyi dönüştürürken, toplumsal düzeyde ise kabile bağlarının yerine cemaat ve ümmet bilincini tesis etmiştir. Medine’de kurulan bu yeni toplum modeli; hukuk, kardeşlik ve vahdet gibi medeniyetin kurucu öğelerini hayata geçirmiştir. Fitne ve tefrika bu medeniyet projesinin en büyük tehditleri arasında yer almaktadır. Fitne ve tefrika, hicret ile kurulan sosyal ve siyasi düzeni bozan, toplumsal çözülmeye yol açan ve bedeviliğe geri dönüş potansiyeli taşıyan sosyolojik krizler bir olarak görülmektedir. Nitekim hadislerde geçen “hicretten sonra bedevileşme” yasağı da bu medeniyet projesini korumaya yönelik önemli bir tedbir olarak analiz edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

: Hadis , Sosyoloji , Hicret , Medeniyet , Bedevilik , Ümmet , Fitne

Etik Beyan

yok

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

yok

Teşekkür

Selam ve dua ile. hayırlı çalışmalar

Kaynakça

• Albayrak, Ahmet. “İbn Haldun’un Medeniyet Tasarımı ve İnsan”. İslami Araştırmalar Dergisi, 16/1, ss. 7-20. Abdürrezzâk es-San‘ânî, Ebû Bekr el-Himyerî. el-Musannef fi’l-ḥadîs. thk. Habîbürrahman el-A‘zamî. 12 cilt. Hindistan: el-Meclisü’l-İlmî, 2. Basım, 1983.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût v.dğr. 50 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. basım, 2001.
• Apak, Âdem. “Akabe Biatları”. İslam Tarihi ve Medeniyeti. ed. Mehmet Şeker & Cengiz Kallek. 2 cilt. İstanbul: Siyer Yayınları, 2018.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. ʿUmdetü’l-kārî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 25 cilt. Beyrut: Dâru İhyâî’t-Türâsi’l-Arâbî & Dârü’l-Fikr, ts.
• Baktır, Mustafa. “Suffe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Başoğlu, Tuncay. “Tefrika”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Bilgiseven, Amiran Kurtkan. Din Sosyolojisi. İstanbul: Filiz Kitapevi, 1985.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Mustafa Dîb el‐Buğâ. 7 cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 5. Basım, 1993.
• Çağrıcı, Mustafa. “Fitne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Çakan, İsmail Lütfi. İslami Yapılanmada Siret ve Sünnet. İstanbul: İFAV Yayınları, 4. basım, 2022.
• Demircan, Adnan. Nebevî Direniş Hicret. İstanbul: Beyan Yayınları, 2000.
• Dihlevî, Şah Veliyyullah. Hüccetullahi’l-bâliğa. çev. Mehmet Erdoğan. 2 cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
• Durkheim, Émile. İntihar. çev. Özer Ozankaya. İstanbul: Cem Yayınevi, 2011.
• Er, İzzet. Din Sosyolojisi. Ankara, Rağbet Yayınları. 1998.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. Şuayb Arnaût & Muhammed Kâmil Karabelli. Beyrut: Darü’r-Risaleti’l-Alemiyye, 2009.
• Eliade, Mircae. Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi (Muhammed’den Reform Çağına) Çev. Ali Berktay. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2013
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzluğ et-Türkî. Medînetü’l-fâzıla. çev. Nafiz Danışman. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Günay, Ünver. Din Sosyolojisi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Sahîhayn. thk. Adil Mürşid v. dğr. 9 cilt. Beyrut: Dârü’r-Risâleti’l-Alemiyye, 2018.
• Hamidullah, Muhammed. el-Vesâiku’s-Siyasiyye. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1997.
• Hamidullah, Muhammed. İslam Peygamberi. çev. Salih Tuğ. 2 cilt. İstanbul: İrfan Yayımcılık, 5. basım,1993.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb el-Büstî. 4 cilt. Meʿâlimü’s-Sünen Halep: Matbaatü’l-İlmiyye, 1932.
• Hocaoğlu, Öznur. “İman ve Küfür Arasında bir Şahıs: Muattıb b. Kuşeyr”. Tasavvur-Tekirdağ İlahiyat Dergisi, 9/2 (Aralık/2023): 1143-1164.
• İbn Baṭṭâl, Ebü’l-Hasen Alî b. Halef b. Abdilmelik b. Battâl el-Bekrî el-Kurtubî. Şerhu İbn Battâl ʿalâ Sahîhi’l-Buhârî. thk. Ebû Temîm Yasir b. İbrahim. 10 cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2. basım, 2003.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-Cerḥ ve’t-taʿdîl. 9 cilt. Haydarâbâd: Matbaâtü Meclis-i Dâireti’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1952.
• İbn Habîb, Ebû Ca ‘fer Muhammed. el-Muhabber. çev. Âdem Apak & İsmail Güler. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• İbn Hacer, el-Askalânî. Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Fethü’l-bârî. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî & Muhibuddin el-Hatîb. 13 cilt. Mısır: el-Mektebetü’s-Selefiyye. 1960-1970.
• İbn Haldun, Mukaddime I, çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2012.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Himyerî el-Meâfirî el-Basrî. el-Mısrî, es-Sîretü’n-nebeviyye. thk. Mustafa es-Sekkā v.dğr. 2 cilt. Kahire: Mektebetü ve Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. basım, 1955.
• İbn Kesir, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Muhyiddîn Dîb Musto. 20 cilt. Dımaşk & Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 3. basım, 2013.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. Şuayb Arnaût v. dğr. 5 cilt. Beyrut: Darü’r-Risaleti’l-Alemiyye, 2009.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. 9 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Alî b. Ahmed el-Ensârî el-Mısrî. Şevâhidü’t-tavzîh fî şerhi’l-Câmiʿi’s-sahîh. 36 cilt. Suriye: Dârü’n-Nevâdır, 2008.
• İzzetbegoviç, Aliya. İslam Deklarasyonu ve İslami Yeniden Doğuşun Sorunları. çev. Rahman Ademi. İstanbul: Fide Yayınları, 2. basım, 2007.
• K. Hitti, Philip. Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi. çev. Salih Tuğ. 4 cilt. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Vakfı Yayınları, 1995.
• Kāsım b. Sellâm, Ebû Ubeyd el-Herevî. Kitâbü’l-Emvâl. thk. Halil Muhammed Harrâs. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2010.
• Kirmânî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî. el-Kevâkibü’d-derârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İhyâ-i Türâsi’l-Arâbî, 1981.
• Ma‘mer b. Râşid, Ebû Urve el-Basrî es-San‘ânî. el-Câmi‘. thk. Habîburrahman el-A‘zamî. Karaçi: Meclisü’l-İlmi, 2. basım, 1983.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvaṭṭaʾ. thk. Abdülvahhab Abdüllatîf. Mektebetü’l-İlmiyye, 2. Basım, ts. Meriç, Cemil. Umrandan uygarlığa. İstanbul: İletişim Yayınları, 7. basım, 2002.
• Muslihiddin, Muhammed. İslam ve Sosyoloji. İstanbul: Akabe Yayınları, 1987.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’s-Sahîh. thk. Mehmed Zihni Efendi v. dğr. 8 cilt. Türkiye: Dâru’t-Tabaâti’l-Âmire, 1916.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-Nevevî. el-Minhâc fî şerhi Sahîhi Müslim b. el-Haccâc. 18 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arâbî, 2. basım, 1972.
• Okumuş, Ejder. “Toplumsal Değişim ve Din.” Mehmet Bayyiğit, ed., Din Sosyolojisi, Konya: Palet Yayınları, 2013.
• Safa, Mustafa. “Hicret Sonrası Medine’de Sosyal ve Dini Hayat.” Toplum Bilimleri Dergisi 9, 17 (2015): 355-398.
• Saîd b. Mansûr, Ebû Osmân el-Horasânî. es-Sünen. thk. Habîbürrahman el-A‘zamî. 2 cilt. Hindistan: ed-Dârü’s-Selefiyye, 1982.
• Sarı, Necmi. Hadislerde Teşebbüh yasağı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Sarıçam, İbrahim. “Benî Neccâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Sarmış, Mustafa. “Cemaat Olmanın Mikrososyolojisi: Mescid-i Nebevî Ekseninde Camiler ve Dinî Grupların Karşılaştırmalı Analizi”. İlahiyatta Güncel Araştırmalar. Ed. Aslan Karaoğlan. Ankara: Gece Kitaplığı, 2023.
• Şeriati, Ali. İslam Sosyolojisi. çev. Kenan Sökmen. İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 1998.
• Tatlıoğlu, Durmuş. Göç Sosyolojisi Açısından Hicret. Sivas: Asistan Kitap, 2013.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî. Târîḫu’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 11 cilt. Mısır: Dârü’l-Maarif, 2. basım, 1967.
• Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd. el-Müsned. thk. Muhammed Abdülmuhsin et-Türkî. 4 cilt. Mısır: Dâru Hicr, 1999.
• Tekin, Mustafa. Sünnet Sosyolojisi. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2013.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre et-Tirmizî. Sünenü’t-Tirmizî. Şuayb Arnaût v. dğr. 6 cilt. Beyrut: Darü’r-Risaleti’l-Alemiyye, 2009.
• Tokpınar, Mirza. ‘Men teşebbehe bi-kavmin fe-hüve minhüm’ Hadisi Üzerine Bir İnceleme. Hadis Tetkikleri Dergisi, III/2, 2005.