Hanefîlik Özelinde Sosyo-Kültürel Yapının Mezheplerin Teşekkülüne Etkisi

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 4, 49 - 72, 20.04.2023

Adnan Hoyladı

Öz

Mezheplerin oluşumunda akademik sebepler etkili olduğu gibi coğrafya, sosyo-kültürel yapı ve siyasî durumun da etkili olduğu görülmektedir. Hanefî mezhebinin teşekkülünde de aynı durum söz konusudur. Hanefî mezhebinin teşekkülü, içinde neşet ettiği Irak bölgesindeki sosyo-kültürel yapı, eko-nomik ve siyasî durum, din, millet ve kültür gibi farklı aidiyetleri olan bireylerden oluşturduğu toplumdan etkilenmiştir. Bilindiği üzere din dogmatik bir yapı arz eder. Bu durum, dinin olmazsa olmaz değişmezle-re sahip olduğu anlamına gelmektedir ki bu husus İslam dininde naslar çerçevesinde değerlendirilmekte-dir. Dinin dogmatik alanının oluşturan naslar, içtihat farklılıklarına dayanan mezheplerin hareket alanına girmez. Mezhepler, varlık nedenleri olan içtihada açık konularda tasarrufta bulunurlar. İçtihat yükünü sırtlanan müçtehitlerin mensubu oldukları toplumun sosyo-kültürel, siyasî ve ekonomik şartlarından müstağni kalmaları mümkün değildir. Mezhepler, içinde bulundukları toplumun problemlerine çözüm bulabildikleri sürece varlıklarını muhafaza edebilirler. Bu sebeple müçtehitler, içtihat ederken yaşadıkları toplumun şartlarını göz önünde bulundurmak durumundadır. Buna bağlı olarak farklı şehirlerdeki top-lumların benimsediği mezhepler, aynı probleme farklı çözümler geliştirebilmektedir. Hanefî mezhebi de içtihada açık konularda içinde doğduğu Irak toplumunun şartlarını göz önünde bulundurmuş ve naslar çerçevesinde toplumun problemlerini çözmeye odaklanmıştır. Bu durum kurucu metinlere de bu şekliyle yansımıştır. Hanefî mezhebinin farklı şehirlere taşınmasıyla Irak toplumunun şartları muvacehesinde geliştirilen çözümler, bu şehirlerde yaşayan insanların problerini çözecek şekilde yeniden tasarlanmıştır. Bu şekilde fıkhın amaçları arasında olan toplum düzeni ve adaletin sağlanması hedeflenmiştir. Bu duru-ma bağlı olarak aynı mezhebi benimseyen farklı şehir toplumlarının problemlerine farklı çözümler gelişti-rilmiş ve şehirler arasında alt ekoller oluşabilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Fıkıh, Mezheplerin Teşekkülü, Hanefî Mezhebi, Kûfe

Kaynakça

• Akerî, Ebü’l-Fellâh Abdülhay b. Ahmed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Mahmûd el-Arnâvûd. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1986.
• Aktay, Yasin vd. Din ve Toplum. ed. Yasin Aktay. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Altınay, Ramazan. “Emevîler Dönemi’nde Müzik Sanatı/Zanaatı ve Buna İlginin Nedenleri”. 577-605. İstanbul: İSAV, 2015.
• Arabacı, Fazlı. “Hanefîliğin Oluşumunda Coğrafî Etkenler -Sosyolojik Açıdan Bir Değerlendirme-”. İmâm-ı A‘zam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi (Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri). ed. İbrahim Hatiboğlu. 440-452. Bursa: KURAV Yayınları, 2005.
• Aslantürk, Zeki - Amman, Tayfun. Sosyoloji. İstanbul: İFAV Yayınları, 1999.
• Aydın, Ahmet. İslam Hukuku ve Fıkıh Problemlerini Psiko-Sosyal Açıdan Analiz. İstanbul: Fidan, 2022.
• Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed Bedreddîn. el-Binâye şerhu’l-Hidâye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Badur, Sevgi. Kûfe’ni Sosyal ve Dini Yapısı. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Bağdâdî, Kadı Abdülvehhâb. el-Meûne alâ mezhebi âlimi’l-Medîne el-İmâm Mâlik b. Enes. thk. Hamîş Abdülhak. Mekke: el-Mektebetü’t-Ticâriyye, ts.
• Belâzurî, Ebü’l-Hasan Ahmed b. Yahyâ el-Bağdâdî. Fütûhu’l-buldân. Kahire: el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, 1350.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Kahire: Merkezü Hicr li’l-Bühûsi ve’d-Dirâsâti’l-Arabiyye ve’l-İslâmiyye, 2011.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Mustafa Dîb el-Bağâ. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 5. Basım, 1993.
• Burhâneddîn el-Buhârî, Mahmûd b. Ahmed. el-Muhîtu’l-burhânî fî’l-fıkhi’n-Nu‘mânî. thk. Abdülkerim Sami el-Cündî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Câbirî, Muhammed Âbid. İslam’da Siyasal Akıl. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Kitabevi, 1997.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Abdullah b. Mes’ûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/114-117. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî el-. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. thk. İsmetullah İnayetullah Muhammed vd. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2010.
• Doğanay, Hayati. Coğrafya’ya Giriş 1 / Genel ve Fiziki Coğrafya. Erzurum: Aktif Yayınevi, 2005.
• Duman, Soner - Hoyladı, Adnan. “Hicrî II. ve III. Asırlarda Yaşayan Hanefî Fakihlerin Resmî Görev Alma Tutumları Açısından Siyasî Otorite ile İlişkileri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 21/1 (2021), 143-178.
• Dûrî, Abdülazîz vd. “Bağdat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/425-442. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Dûrî, Abdülazîz. el-Asru’l-Abbâsiyyü’l-evvel. Beyrut: Merkezu Vahdeti’d-Dirâseti’l-Arabiyye, 2009.
• Ebû Abdürabbih, Ahmed b. Muhammed b. el-Ikdü’l-ferîd. thk. Abdülmecîd et-Terhînî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Şuayb Arnavûd - Muhammed Kâmil Karah Balilî. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Efnân, Abdurrahman Ferîh. el-Kabâilü’l-Arabiyye fî Horasân ve Mâverâünnehir. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kur’a, Külliyyetü’ş-Şerîa ve’d-Dirâsâtü’l-İslâmiyye, Doktora Tezi, 1413.
• Erdoğan, Mehmet. “İbn Mes‘ûd’dan Ebû Hanîfe’ye Re’y Mektebi”. İmâmı A’zam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi. ed. İbrahim Hatiboğlu. 317-341. Bursa: KURAV Yayınları, 2005.
• Erkal, Mustafa. Sosyal Meselelerimiz ve Sosyal Değişme. Ankara: Mayaş Yayınları, 1983.
• Furat, Ahmet Hamdi. Hanefî Mezhebinin Oluşumunda Kûfe Şehrinin Sosyo-Kültürel Yapısının Etkisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Güler, Mehmet Nuri. “Fıkh’ın Bilimleşme Sürecinde Muhâlif Mevâlî Fıkhı ile Tepkisel Arap Fıkhı”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/37 (2017), 153-194.
• Gülmez, Bahadır. “Evrensel Bir Kavram: Kültür; Yeni Bir Bilimsel Alan: Kültür Tarihi”. Kültür Tarihi. ed. Bahadır Gülmez. 3-20. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Gümrükçüoğlu, Saliha Okur. “Erken Dönem İslam Hukuk Tarihindeki Hukuk Ekollerinin Oluşumunda Coğrafya, Kültür ve Sosyal Şartların Etkisi”. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi 8/13 (2017), 205-220.
• Gümüşçü, Osman. Tarihi Coğrafya Kavramlar - Tarihçe - Kaynaklar - Mekan - Metod. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2006.
• Hamevî, Ebû Abdullah Yâkût b. Abdullah. Mu’cemü’l-büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2. Basım, 1995.
• Hizmetli, Mustafa. “Abbâsî Bağdat’ının Kuruluşunda Göçün Rolü”. Türk Göçü 2016 Seçilmiş Bildiriler. ed. Pınar Yazgan - Tilbe. 231-236. London: Transnational Press, 2017.
• Hoyladı, Adnan. Hanefî Mezhebinin Teşekkül Süreci. İstanbul: İFAV Yayınları, 2022.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülaziz. Reddü’l-muhtâr alâ’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1966.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed. Târîhu İbn Haldûn. thk. Halil Şehâde. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1988.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed - Ugan, Zakir Kadri. Mukaddime. İstanbul: MEB Yayınları, 1990.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali Ahmed el-Kurtubî. Rasâilü İbn Hazm el-Endelûsî. thk. İhsan Abbâs. 4 Cilt. Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyye, 1987.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd. Sünenü İbn Mâce. thk. Şuayb Arnavûd vd. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1. Basım, 2009.
• İbn Rüşd, Ebû’l-Velîd Muhammed b Ahmed b Muhammed b Ahmed el-Kurtûbî. Bidâyetü’l-müctehid ve nihayetü’l-müktesid. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2004.
• İbn Sa’d, Ebû Abdullah Muhammed el-Bağdâdî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• İbnü’l-Avvâm es-Saudî, Ebû’l-Kâsım Abdullah b. Muhammed b. Yahyâ. Fedâilü Ebî Hanîfe ve ahbâruhu ve menâkibühü. thk. Latîfu’r-Rahmân el-Behrâicî. Mekke: el-Mektebetü’l-İmdâdiyye, 2010.
• Kan, Kadir. Abbâsîlerin Birinci Asrında Bağdat. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Kâsânî, Alâu’d-Dîn Ebû Bekr b. Mes’ûd. Bedâiu’s-sanâi fî tertîbi’ş-şerâi’. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986. Kurt, Abdurrahman. Din Sosyolojisi. İstanbul: Sentez Yayıncılık, 9. Basım, 2012.
• Makdisî, Muhammed b. Ahmed. Ahsenu’t-tekâsim fî ma‘rifeti’l-ekâlîm. Kahire: Mektebetu Medbûlî, 3. Basım, 1991.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed. el-Hâvî’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Muavvad - Adil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Mecelle Cem’iyyet-i Celîlesi. Mecelle. İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1300.
• Mekkî, Muvaffak b. Ahmed - Kerderî, Hâfızüddîn b. Muhammed. Menâkıbü Ebî Hanîfe. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1981.
• Merginânî, Ebû’l-Hasan Ali b. Ebî Bekir. el-Hidâye fî şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. thk. Tallâl Yûsuf. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. Sünenü’n-Nesâî. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Halep: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1986.
• Nüveyrî, Şihâbuddîn Ahmed b. Abdilvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî funûni’l-edeb. 33 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâikı’l-Kavmiyye, 1423.
• Oruç, Muhammed Ferruh. Hanefî Mezhebinin Mezhep İçi Ekolleşmesi: Bağdat ve Orta Asya Örneği. İzmir: Kâtip Çelebi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Saymerî, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ali. Ahbâru Ebî Hanîfe ve ashâbihi. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1985.
• Semerkandî, Ebû’l-Leys Muhammed b. Ahmed. Tuhfetu’l-fukaha. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Serahsî, Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1993.
• Shahin, Mohamed. Irak ve Mâverâünnehir Hanefî Meşâyihi Arasındaki Fıkhî İhtilaflar. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Lisanüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Şeybânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Hasan. el-Asl. thk. Mehmet Boynukalın. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Şîrâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali. Tabakâtu’l-fukahâ. thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-Arabî, 1970.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî. Beyrut: Dâru’t-Turâs, 1387.
• Üzüm, İlyas vd. “Mezhep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/526-542. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Yıldız, Hakkı Dursun - Yetkin, Şerare. “Abbâsîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/31-56. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
• Yıldız, Harun - Merve Görkem, Zeren Akbulut. “İslam Mezhepleri ile Kültür Coğrafyası Arasındaki İlişkiler Üzerine Yöntemsel Bir Yaklaşım”. Sosyal Bilimler Dergisi 5/20 (2018), 36-50.
• Yiğit, İsmail. “Mevâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 29. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Yiğit, İsmail - Beksaç, Engin. “Emevîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/87-108. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Menâkıbı imam Ebî Hanîfe ve sahibeyhi. thk. Ebû’l-Vefâ el-Afgânî - Muhammed Zâhid el-Kevserî. Haydarâbâd: Lecnetü İhyâi’l-Meârifi’n-Nu’maniyye, 4. Basım, 1419.
• Zeylâî, Osman b. Ali Fahreddîn. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzü’d-dekâik ve Hâşiyetü’ş-Şilbî. Kahire: el-Matbaatü’l-Kübrâ’l-Emîriyye, 1313.
• Ziriklî, Hayreddîn b. Mahmûd. el-A’lâm. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.