Türk-İslam Düşüncesinde Din Yorumunun Bir Örneği Olarak Dîvân-I Hikmet’te İman, Amel, Ahlâk Bütünlüğü

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 7, 26 - 50, 30.10.2024

Suleyman Akkus

Öz

Din yorumu, dinin toplumla etkileşiminden doğar. Bunun en bariz örneklerine tarihsel süreçte iz bırakan din yorumcularının klasik eserlerinde rastlanır. Ahmet Yesevî’nin Dîvân-ı Hikmet’i itikâdî, amelî, ahlâkî hükümleri barındıran bir eser olarak din yorumunun özgün örneklerinden biridir. Hikmetlerdeki insana ve hayata dair hitaplar içtenlikle kalpten, samimi hislerle söylenmiştir. Yesevî öncelikle kendi nefsine seslenmiş, insana ârız olan kirlerden, onu dünyevileştiren her türlü istek ve arzulardan arınması gerektiğini ana tema olarak ele almıştır. İfadeleri sade, basit, anlaşılır, insanın gönül dünyasına hitap etmektedir. Hikmetleri Kur’an-ı Kerîm âyetleri ve Hz. Peygamberin hadislerinden beslenmiş manalar ve özlü ifadelerdir. İnanç, amel ve ahlâkî zaaflar sıklıkla vurgulanmış, çare olarak şeriat, tarikat, marifet, hakikat ekseninde çözümler aranmıştır. Teorik ve pratik hayata dair olması gerekenleri tarihi şartları göz önünde bulundurarak ele almıştır. Ancak onun bu seslenişi, çağlar öncesinden bugünü olduğu kadar geleceği de kucaklayıcı bütüncül bir sesleniştir. Bu makalede Yesevî’nin bu genel bakışını yansıtan hikmetlerindeki iman, amel ve ahlâkî bütünlüğü ele alınmıştır. Ahmet Yesevî’nin Dîvân-ı Hikmet’i, İslam inanç ve ahlak sistemini sade bir dille sunarak, bireyin manevi arınma yolculuğuna ışık tutmaktadır. Eserde, insanın dünyevi arzularından ve nefsani eğilimlerinden arınması gerektiği, Kur’an ve hadislerle desteklenen hikmetlerle anlatılmaktadır. Şeriat, tarikat, marifet ve hakikat ekseninde önerilen çözümler, sadece dönemin toplumsal koşullarına değil, evrensel bir bakış açısıyla günümüz insanının ruhuna da hitap etmektedir. Yesevî’nin içten ve derin hitapları, iman, amel ve ahlak bütünlüğünü koruma çabasını yansıtır.

Anahtar Kelimeler

Yesevi, İman, Ahlak, Bütünlük

Kaynakça

• Ahmed Yesevî. Dîvân-ı Hikmet. haz. Hayati Bice. Ankara, 2010.
• Aşık, Nevzat. “Yesevî Hikmetlerine Kaynaklık Eden Hadislerin Değerlendirilmesi ve Sünnet Kültürünün Hikmetlere Tesiri”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (1995), 7-22.
• Biçer, Bekir. “Türklerin Müslüman Olması Meselesine Yeni Bir Bakış”. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 3 (Aralık 2018), 99-135.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Deyimleri Sözlüğü. Ankara, 1977.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâli. Kitâbü’l-irşâd ilâ kavâtı‘i’l-edilleti fî usûli’l-i‘tikâd. nşr. Zekeriya Umeyrât, Beyrut, 1995).
• Çağırıcı, Mustafa. “Riya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınla-rı. 35/137-138, 2008.
• Çağırıcı, Mustafa. İslâm Düşüncesinde Ahlâk. İstanbul, 1989.
• Çakan, İsmail Lütfi. Örneklerle İslâm Ahlâkı. İstanbul: Nesil Yayınları, 2003.
• Çalışkan, İsmail. “Ahmed-i Yesevî Düşüncesinde Kur’an’ın Yeri-Bir Gönül Erinin Mısralarına ‘Ruh Veren’ Ayetler”. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması. 421-434. Eskişehir: Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı (TDKB), 2013.
• Çelebi, Kınalızâde Ali. Ahlâk-ı Alâ’î. haz. Mustafa Koç. İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
• Eraslan, Kemal. “Ahmed Yesevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/159-162. İstan-bul: TDV Yayınları, 1989.
• Fahri, Macit. İslam Ahlak Teorileri. İstanbul, 2004.
• Günay, Ünver - Güngör, Harun. Türk Din Tarihi. Kayseri, 1998.
• Îcî, Adudüddin. Ahlâku Adudüddin. ter. İlyas Çelebi. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2018.
• İbn Hazm. el-Usûl ve’l-furu‘. nşr. Muhammed Atıf el-Irakî vd. Kahire, 1978.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm. I-IV cilt. Beyrut, 1988.
• İbn Kesîr. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm, Beyrut, 1988.
• İbn Teymiyye. Kitâbü’l-îmân. ts.
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât. thk. Safvan Adnan Dâvûdî. Beyrut, 1997.
• Kâdî Abdülcebbâr. Şerhu Usûli’l-hamse. ter. İlyas Çelebi. I-II Cilt. İstanbul: YEK Yayınları 2013.
• Kılavuz, Ahmet Saim. “Akaid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/212-216. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Kılıç, Sadık. Kur’an’da Günah Kavramı. Konya, 1994.
• Köprülü, Fuat. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara, 1991.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin. er-Risâletü’l-kuşeyriyye fî ilmi’t-tasavvuf. thk. Maruf Zerîk - Ali Abdülhamîd Baltacî. Beyrut, 1993.
• Maraş, İbrahim. “Türk İslâm Düşünce Tarihinde Ahlâk ve Örnek Metinler”. İslâm Ahlâk Esas-ları ve Felsefesi. ed. Müfit Selim Saruhan. 245-266. Ankara: Grafiker Yayınları, 2013.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-tevhîd, thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Âruçî, İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Tevilâtu’l-Kur’an. thk. Ahmed Vanlıoğlu. İstanbul, 2010.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât. Tefsîrü’n-Nesefî. I-IV Cilt. İstanbul, 1993.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. et-Tebsıratü’l-edille. nşr. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. Ankara: DİB Yayınları: 2003.
• Sâbûnî, Nûreddin. el-Bidâye fî usûli’d-dîn. thk. Bekir Topaloğlu. Dımeşk, 1979.
• Sâbûnî, Nûreddin. el-Kifâye fi’l-hidâye. thk. Muhammed Ârûçî. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Şehristânî. el-Milel ve’n-nihal. thk. Muhammed Seyyid Keylânî. Kahire, 1976.
• Şeker, M. Fatih. İslamlaşma Sürecinde Türklerin İslam Tasavvuru. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Turan, Osman. Selçuklular ve İslamiyet. İstanbul, 1993.
• Türcan, Talip (ed.). İslâm Hukuku. Ankara: Grafiker Yayınları, 2013.
• Uysal, Muhittin. Tasavvuf Kültüründe Hadis. Konya, 2001.
• Yaman, Ahmet. “Fıkıh, Hukuk ve İslam Hukuku”. İslâm Hukuku. ed. Talip Türcan. 27-39. Ankara: Grafiker Yayınları, 2013.
• Yıldırım, Ahmet. “Dîvân-ı hikmet’teki Hadislerin Kaynakları ve Değerlendirilmesi”. Diyanet İlmî Dergi 52/4 (Ekim-Kasım-Aralık 2016), 45-68.
• Yılmaz, Ali. Türk Dili ve Edebiyatı Tarihi. ed. Mehmet Akkuş. Ankara: Ankuzem, 2007.
• Yunus Emre. Dîvân (Seçmeler). haz. Mustafa Tatcı. Ankara, 2012.
• Zehebî, Şemsüddîn. Kitâbü’l-kebâir. Beyrut, ts.
• Zemahşerî. el-Keşşâf an hakâiki gavâmidi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. I-IV Cilt. Beyrut, 1987.