A Debate on the Backwardness of the Islamic World: The Polemics of Muhammad ‘Abduh and Farah Anton from the Perspective of Mustafa Sabri

Yıl 2020, , 0 - 0, 01.12.2020

Merdan Güneş

https://doi.org/10.20519/divan.843029

Cited By: 1

Öz

This article deals with Mustafa Sabri Efendi’s (d. 1954) views
about the debate on the relationship of religion, science and
politics in Egypt. One of the favorite topics of the Islamic
thought in the nineteenth century was the Muslims’ loss of
power before the western world—the backwardness of the
Islamic world, in the popular parlance. The westernist and
Islamist thinkers of the time intensively discussed this topic.
One example is the debate between Muhammad ‘Abduh
(d. 1905) and Farah Antun (d. 1922). While Antun ascribes
the backwardness of Muslim societies to the Islamic understanding
of reason and politics, ‘Abduh criticizes this vehemently
and sees the real reason for this situation in the deficiency
of the scholars and likewise in the conception and
teaching of the Islamic sciences. According to ‘Abduh, all
Islamic sciences and especially the field of rational theology
(kalam) need to be reformed by using contemporary knowledge
and methods. Sabri criticizes both views from different
perspectives. Two topics mark the centre of the discussion:
The compatibility of religion with reason and science and
the relation between religion and politics. While Sabri analyzes
the arguments on both sides very precisely, he tries to
present the relation between reason and religion in both Islam
and Christianity. In its last part, the article shows that
most of Sabri’s and ‘Abduh’s opinions are similar. Both
thinkers assumed that Islam is a religion of reason and that
politics cannot be unrelated to religion. However, Sabri does
not accept that the reason is limited to the boundaries of the
physical world which is the view of positivist materialism.
Therefore he argues in favor of the “pure reason”. Sabri also
critisizes ‘Abduh for refusing the approach and methods of
traditional scholars without any convincing reason. According
to Sabri the methods of kalam are still validly applicable.

Din, Bilim ve Siyaset Ekseninde Geri Kalmışlık Tartışması: Şeyhülislam Mustafa Sabri’nin Bakış Açısıyla Farah Antun-Muhammed Abduh Polemiği

Öz

Bu makalede Mustafa Sabri’nin Mısır’da din, bilim ve siyaset
ekseninde yapılmış bir tartışmaya dair görüşleri ele alınacaktır.
XIX. asır İslam düşüncesinin önemli gündemlerinden
biri Müslümanların Batılılar karşısındaki güç kaybı, yaygın
retorikle “geri kalma” sebepleridir. Dönemin Batıcıları ile
Müslüman düşünürleri arasında bu konuda yoğun tartışmalar
yaşanmıştır. Bunun en canlı örneklerinden biri, Mısır’da
Farah Antun ve Muhammed Abduh arasında geçmiştir. Antun,
İslam dünyasının geri kalışını İslam’ın akıl ve siyasetle
sorunlu ilişkisine bağlarken, Abduh buna karşı çıkarak problemlerin
ulemanın kifayetsizliğiyle İslami ilimlerin algılanma
ve öğretilme metotlarındaki donukluktan kaynaklandığını savunmuştur. Ona göre kelam başta olmak üzere, bütün
İslami ilimler, metotlarıyla birlikte çağın şartlarına uygun
olarak ıslah edilmeli, akıl ve ilimle bağdaşır hale getirilmelidir.
Tartışmayı yıllar sonra tekrar ele alıp değerlendiren
Mustafa Sabri ise hem Antun’un hem de Abduh’un görüşlerine
farklı zaviyelerden karşı çıkmıştır. Tartışmanın en dikkat
çekici kısmını “dinin akıl ve ilimle uyuşup uyuşmaması’’
ve “din-siyaset ilişkisi’’ başlıkları oluşturmaktadır. İçerikleri
farklı olmakla birlikte, Mustafa Sabri’yle Abduh’un söylem
ve kullandıkları dilin birbirine oldukça yakın olması yaşadıkları
dönem hakkında önemli bir göstergedir. Abduh’un
İslam’ın akıl temelli olduğu ve devletin dinden bağımsız
olamayacağı tezlerine Mustafa Sabri de katılır. İmanın ancak
akıl aracılığıyla makbul olduğu her iki mütefekkirimizin
de ortak paydasıdır. Ancak, gerek dönemin Batılı bilim anlayışına
yaklaşımda gerekse dinî düşüncenin durumu ve dinî
ilimlerin kavranışında perspektif farklılığı ortaya çıkmakta
ve bu durum kavramlara yüklenen manalarda belirginleşmektedir.
Mustafa Sabri’nin tenkit ettiği temel mesele “aklın
sadece hissî olana ve pozitivist anlayışa mahkum edilmesidir.”
Ona göre, kelam ilmi ve bu ilmin kullandığı metotlar,
temel itibariyle, önem ve geçerliliğini hala korumaktadır ve
kelam ilminin bize sunduğu imkan ve metotlar akıl temelli
olan bu dini, günümüzde dahi etkin bir şekilde savunabilecek
güçtedir.

Anahtar Kelimeler

Mustafa Sabri, Muhammed Abduh, Farah Antun, akıl, din, siyaset, geri kalmışlık

Kaynakça

• Abduh, Muhammed. El-İslâm ve’n-naṣrâniyye maʿa’l-ʿilm ve’l-medeniyye. Kahire: Daru’l-menâr, 1948.
• ---------------. “el-Iẓṭıhâd fi’n-nasrâniyyeti ve’l-islâm.” Mecelletü'l-Menâr (1902): 401-34.
• ---------------. “Müslümanların Esbab-ı İnhitat ve Meskeneti.” Çev. Mehmet Akif. Sırat-ı Müstakim 2/39 (1909/1325): 198-200.
• ---------------. “Milletin Mazisi, Hali ve Hastalıklarının Çaresi.” Çev. Mehmet Akif. Sırat-ı Müstakim, 2/ 50 (1909/1325): 371-75.
• ---------------. Tefsîru cüzʾi ʿAmme. Kahire: Matbaatü’l Emiriyye, 1322.
• ---------------. Durûs mine’l-Kur’an. Beyrut: Daru İhyai’l-Ulum, 1984.
• ---------------. Risâletü’t-tevḥîd. Kahire: Daru Âfâq, 2018.
• Abdurrâzık, Ali. El-İslâm ve uṣûlü’l-ḥükm. Haz. Ammâr Ali Hasan. Kahire: Daru’l-kütübi’l-Mısri, 1433/2012.
• Afendi, Abdelwahab, ed. Rethinking Islam and Modernity: Essays in Honour of Fathi Osman. London: The Islamic Foundation, 2001.
• Antun, Farah. İbn Ruşd ve felsefetuh. İskenderiye: Cami‘a bi’l İskenderiyye, 1903.
• ---------------. İbn Rüşd ve felsefetuhû maʿa Nusûsi'l-Münazarâti beyne Muhammed ʿAbduh ve Farah Antûn. Beyrut: Daru’l Farabi, 1988.
• Aksekili, Ahmet Hamdi. “Akâid-i İslâmiyye.” 27 Mart 1913 (Miladi), 14 Mart 1329 (Rumi) Sebîlürreşâd, 10: 207.
• Arslan, Abdurrahman. Modern Dünyada Müslümanlar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2000.
• Arslan, Hakkı. Religiöser Pluralismus im Osmanischen Reich: Die Schariagerichte als interreligiöse Kontaktzonen in der Frühen Neuzeit (1500-1800), Religiöse Differenzen gestalten – Hermeneutische Grundlagen des christlich-muslimischen Gesprächs. Freiburg im Breisgau: Herder Verlag, 2020.
• Arslan, Şekib. Li mâzâ teʾaḫḫara’l-muslimûn ve li mâzâ tekaddeme ġayruhum? Kahire: Müessesetü Ikra, 2014.
• Attas, M. Nakib. Islam, Secularizm and Philosopy of Future. Darby, PA: Diane Publishing Company, 1997.
• ---------------. İslâm, Sekülerizm ve Geleceğin Felsefesi. Çev. Mahmud Erol Kılıç. İstanbul: İnsan Yayınları, 2017.
• Ayman, Mehmet. Gazâlî’de Bilgi Sistemi ve Şüphe. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Ayubi, Nazih. Politischer Islam: Religion und Politik in der arabischen Welt. Freiburg im Breisgau: Herder Verlag, 2002.
• Bein, Amit. Ottoman Ulema, Turkish Republic: Agents of Change and Guardians of Tradition. Stanford, CA: Stanford University Press, 2011.
• ---------------. Osmanlı Uleması ve Türkiye Cumhuriyeti: Değişimin Failleri ve Geleneğin Muhafızları. Çev. Bülent Üçpunar. İstanbul: Kitap Yayınları, 2013.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. Haz. Ahmet Kuyaş. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012.
• Başer, Alev Erkilet. Ortadoğu’da Modernleşme ve İslami Hareketler. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1999.
• Bayram, İbrahim. Şeyhülislâm Mustrafa Sabri Efendi’nin Dinî Düşüncesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• ---------------. “Mustafa Sabri’nin Bilgi Teorisinde Akıl-Duyu Mukayesesi.” Şeyhülislâm’ın Kelâmı Mustafa Sabri Efendi’nin İslâm Düşüncesine ve Yeni Kelâm Çalışmalarına Katkısı, ed. Merdan Güneş ve Tuncay Başoğlu, 17-47. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2020.
• Bilici, Faruk. “Renan, Ernest.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 34: 568-71.
• Bouchlaka, Rafık. “Secularism, Despotism and Democracy: The Legacy of Imperialism.” Rethinking Islam and Modernity: Essays in Honour of Fathi Osman, ed. Abdelwahab Affendi, 9-26. London: The Islamic Foundation, 2001.
• Braude, Benjamin. Christians and Jews in the Ottoman Empire. Boulder: Lynne Rienner, 2014.
• Bulğen, Mehmet ve Enis Doko, ed. Güncel Kelâm Tartışmaları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2014.
• Burns, R. M. The Great Debate on Miracles: From Joseph Glanvill to David Hume. London: Associated University Press, 1981.
• Cebr, Hişam Cemil. ”İşkâliyyetu'n-nahḍa ʿinda Muhammed ʿAbduh ve Farah Antûn.” Yüksek Lisans Tezi, Amman Üniversitesi, 1990.
• Çelebi, İlyas. Modern Dönem Kelâm Çalışmalarının Temel Sorunları Üzerine: Modern Dönemde Dinî İlimlerin Temel Meseleleri. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) Yayınları, 2007.
• --------------- ve Ziya Yılmazer, ed. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İslam Düşüncesinde Arayışlar. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1999.
• Cuha, Mişel. El-Münâzara ed-diniyye beyne’ş-Şeyh Muhammed Abduh ve Ferah Antun. Beyrut: Bîsan li’n-neşr ve’t-tevzî, 2014.
• ---------------. “İbn Rüşd beyne Ferruh Antun ve Muhammed Abduh.” El-İctihâd 30 (1996): 61-87.
• Danner, Abd-al-Jabbar. The Islamic Tradition: An Introduction. Lahore: Institute of Islamic Culture, 1991.
• Detlev, Khalid. “Some Aspects of Neo-Mu’tazilism.” Islamic Studies 8/4 (1969): 319-47.
• Ebu Hamid Gazzali. El-İķtiśâd fi’l-iʿtiķād. Haz. Abdullah Muhammed Halili. Beyrut: 2004.
• ---------------. Mîzânü’l ‘amel. Haz. Mahmûd Baycû. Şam: 2008.
• Emin, Kasım. Tahrîrü’l-mer’e. Kahire: Hindawi, 2012.
• Emin, Osman. Ra’idü’l-fikri’l-Mısrî: el-İmâm Muhammed ‘Abduh. Kahire: Mektebe Nahda Mısriyye, 1955.
• Güneş, Merdan. Dialektisches Ringen zwischen Tradition und Moderne: Mustafa Sabris Positionierung zu den theologischen und intellektuellen Herausforderungen in der
• Spätphase des Osmanischen Reiches (19.–20. Jhd). Berlin: Peter Lang Verlag, 2000. ---------------. “Mustafa Sabri Efendi’nin Mucize Hakkındaki Modern Yorumlara Getirdiği Eleştiriler.” Şeyhülislâm’ın Kelâmı Mustafa Sabri Efendi’nin İslâm Düşüncesine ve Yeni Kelâm Çalışmalarına Katkısı, ed. Merdan Güneş ve Tuncay Başoğlu, 49-106. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2020.
• ---------------. “Rückständigkeitsdebatten im späten Osmanischen Reich aus der Perspektive eines ehemaligen šayḫ al-islām im Exil.” Narratives of Decline Revisited/Niedergangsthesen auf dem Prüfstand, ed. Bacem Dziri ve Merdan Güneş, 93-119. Berlin: Peter Lang Verlag, 2020.
• Gündüz, Mustafa. Osmanlı Eğitim Mirası: Klasik ve Modern Dönem Üzerine Makaleler. İstanbul: Doğu Batı Yayınları, 2013.
• Hamdân, Semîr. Kasım Emin. Beyrut: Şerike âlemiyye li’l-kitab, 1993.
• Harb, Muhammed. Tarihte ve Medeniyette Osmanlılar. Çev. Mustafa Özcan. İstanbul: Ark Kitapları, 2006.
• Hildebrandt, Thomas. “Waren Ğamāl ad-Dīn al-Afġānī und Muḥammad ʿAbduh Neo-Muʿtaziliten?” Die Welt des Islams 42/2 (2002): 207-62.
• Hourani, Albert. Die Geschichte der Arabischen Völker. Frankfurt am Main: S. Fischer, 1992.
• ---------------. Arabic Thought in the Liberal Age 1798-1939. Cambridge: Cambridge University Press, 1993.
• Horten, Max. “Muhammad Abduh, sein Leben und sein theologisch-philosophische Gedankenwelt.” Beitrage zur Kenntnis des Orients, 13 (1915): 85-114; 14 (1915): 74-128.
• Hüseyin, M. Muhammed. Modernizmin İslâm Dünyasında Girişi, el-İslâm ve’l-hadâratü’l-Garbiyye. Çev. Sezai Özel, İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• Ibn Khaldūn, ʿAbdurraḥmān. Das Buch der Beispiele – Einführung in die Weltgeschichte. Çev. Mathias Pätzold, Stuttgart: Reclam, 2016.
• İmâra, Muhammed. El-A'mâlu'l-Kâmile li'l-imâm Muhammed Abduh. Kahire: Dâru’ş-şurûk, 2006.
• ---------------. Al-Imâm Muhammed ʿAbduh müceddidü’dünyâ bi-tecdîdi’d-dîn. Kahire: Dâru’ş-şurûk, 2015.
• İşcan, Mehmet Zeki. Muhammed Abduh’un Dinî ve Siyasî Görüşleri. İstanbul: Dergah Yayınları, 1998.
• Işık, Vahdettin, haz. Said Halim Paşa Külliyâtı. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2018.
• İz, Mahir. Yılların İzi. İstanbul: İz Yayınları, 2016.
• İzmirli İsmail Hakkı. Yeni İlmi Kelam. Haz. Sabri Hizmetli. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Jansen, J. J. G. The Interpretation of the Koran in Modern Egypt. Leiden: Brill, 1974.
• Kara, İsmail. Din İle Modernleşme Arasında: Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri. İstanbul: Dergah Yayınları, 2016.
• ---------------. Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi 2: Metinler, Kişiler. İstanbul: Dergah Yayınları, 2014.
• ---------------. İslamcıların Siyasi Görüşleri. İstanbul: İz Yayıncılık, 1994.
• Karabela, Mehmet Kadri. “One of the Last Ottoman Şeyhülislâms, Mustafa Sabri Efendi (1869-1954): His Life, Works and Intellectual Contributions.” Yüksek Lisans Tezi, McGill University, 2011.
• Karaman, Hayrettin. Bir Varmış Bir Yokmuş: Hayatım ve Hatıralar. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• ---------------, ve Reşid Rıza. Gerçek İslâm’da Birlik. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003.
• Kavak, Özgür. “Ali Abdürrâzık.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1: 74-77.
• Kavsi, Muferrih b. Süleyman. Mustafa Sabri. Şam: Daru’l-Kalem, 1427/2006.
• ---------------. Eş-Şeyh Mustafa Sabri ve mevkıfuhu mine’l-fikri’l-vafid. Riyad: Merkezu’l-Melik Faysal li’l-Buhus ve’d-Dirasati’l-İslâmiyye [King Faisal Center for Research and Islamic Studies], 1418/1997.
• Kaya, Kemal. “Mustafa Sabri Efendi – Hayatı ve Siyasi Görüşleri.” Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 1996.
• Kerr, Malcolm H. Islamic Reform: The Political and Legal Theories of Muhammad ‘Abduh and Rashid Riḍā. Berkeley: University of California Press, 1966.
• Kedouri, Elie. Afghani and Abduh: An Essay on Religious Unbelief and Political Activism in Modern Islam. London: Routledge, 1966.
• Kılıç, Hulusi. “Emir Şekîb Arslân.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 11: 151-53.
• Kızıltoprak, Süleyman. Mısır’da Osmanlı’nın Son Yüzyılı: Mehmet Ali Paşa’dan II. Abbas Hilmi Paşa’ya. İstanbul: TBBD Yayınları, 2010.
• Krämer, Gudrun. Demokratie im Islam - Der Kampf für Toleranz und Freiheit in der arabischen Welt. München: C.H. Beck, 2011.
• Lewis, Bernard. The Emergency of Modern Turkey. Oxford: Oxford University Press 2002.
• Mackie, John L. The Miracle of Theism. Oxford: Oxford University Press. 1983.
• Martin, David A. The Religious and Secular: Studies in Secularization (London: Routledge, 1969).
• McNeil, William. Avrupa Tarihinin Oluşumu. Çev. Yusuf Kaplan. İstanbul: Külliyat Yayınları, 2008.
• Montada, Josep Puig. “Farah Antûn, Active Reception of European Thought.” Pensamiento 64/242 (2008): 1003-24.
• Mustafa Sabri Efendi. Mevḳıfü’l-ʿaḳl ve’l-ʿilm ve’l-ʿâlem min Rabbi-’l-ʿâlemîn ve-ʻibâdihî’l-murselîn, 4 cilt. Beyrut: Daru ihyâi’t-turasi’l-Arabi, 1981.
• ---------------. Dini Müceddidler. İstanbul: Sebil Yayınları, 1994.
• ---------------. “Beyanu’l-Hak’ın Mesleği.” Beyânülhak 1/1 (1326): 2.
• ---------------. El-Kavlü’l-fasl. Kairo: Daru s-selâm, 1986.
• ---------------. “Taşrada İrad Olunmuş Bir Nutuktan.” Beyânülhak 2/56 (1910): 1150.
• ---------------. İslâm’da Münakaşaya Hedef Olan Meseleler. Haz. Osman Nuri Gürsoy. İstanbul: Sebil Yayınevi, 1995.
• ---------------. Hilafet ve Kemalizm: Hilafet-i Muazzâma-i İslâmiye. Haz. Sadık Albayrak. İstanbul: Araştırma Yayınları, 1992.
• Nam, Mehmet. “Son Şeyhülislam Mustafa Sabri’ye Göre Din-Devlet-Hilâfet İlişkisi.” USAD 4/16 (2011): 298-305.
• Nasr, Seyyed Hossein. A Young Muslim’s Guide to the Modern World. Chicago: Kazi Publications 2003.
• Neklâvî, Fethî. “Kāsım Emîn b. Muhammed Bek.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 24: 541-42.
• ---------------. Islam and the Plight of Modern Man, Chicago: ABC International Group 2000.
• ---------------. Traditional Islam in the Modern World, K. Paul International, 1990.
• Okumuş, Ejder. v.dğr., haz. Osmanlı Devleti’nde Eğitim Hukuk ve Modernleşme. İstanbul: Ark Kitapları, 2006.
• Ortaylı, İlber. İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul: Timaş Yayınları, 2011.
• Öz, Nuri. “İslam Düşüncesinin Yenileştirilmesi Bağlamında Mustafa Sabri ve Musa Carullah Bigi’nin Karşılaştırılması.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2007.
• Özel, Ahmet. “Dârülislâm.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 8:541-43.
• Özervarlı, M. Sait. Kelâmda Yenilik Arayışları (XIX. Yüzyıl Sonu-XX. Yüzyıl Başı). İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) Yayınları, 1998.
• ---------------. “Muhammed Abduh.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 30: 482-87.
• ---------------. “Reşîd Rızâ.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 35: 14-18.
• Özvarınlı, Ahmet. “Mustafa Sabri Efendi’nin Nübüvvet Anlayışı.” Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2016.
• Popper, Karl R. Das Elend des Historizismus. Tübingen: Mohr, 1979.
• Reid, Donald M. The Odyssey of Farah Antūn: A Syrian Christian's Quest for Secularism. Minneapolis: Bibliotheca Islamica, 1975.
• Rıza, M. Reşid. Târîḫu’l-üstâẕi’l-İmâm eş-Şeyḫ Muḥammed ʿAbduh. 3 cilt. Kahire: 1344-50/1925-31.
• ---------------. el-Vaḥyü’l-Muḥammedî. Beirut: muessesetü Izzuddîn, 1986/1406.
• Said Halim Paşa. Buhranlarımız ve Son Eserleri. Haz. M. Ertuğrul Düzdağ. İstanbul: İz Yayıncılık, 2019.
• Sırma, İhsan Süreyya. Tanzimat’ın Götürdükleri. İstanbul: Beyan Yayınları, 1991.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Türkiye’de Son Dönem Kelâm Çalışmaları: Gelenek ve Modernite Arasında Bir Arayış.” Modern Dönemde Dinî İlimlerin Temel Meseleleri, İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) Yayınları, 2007.
• Şentürk, Recep. İslâm Dünyasında Modernleşme ve Toplumbilim: Türkiye ve Mısır Örneği. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Şükürov, Qıyas. “Gibbon, Edward.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1: 477-78.
• Tabakoğlu, Ahmet v.dğr, ed. “Osmanlı Üzerine Konuşmalar.” İstanbul: Mahya Yayınları, 2016.
• Taşpınar, Halil. “Muhammed Abduh Bibliyografyası Üzerine Bir Deneme.” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2003): 261-89.
• Terrance, Caroll G. “Secularization and the States of Modernity.” World Politics 36/3 (1984): 362-382..
• Terzic, Faruk. “The Problematic of Prophethood and Miracles: Muṣṭafā Ṣabrī's Response.” Islamic Studies 48/1 (2009): 5-33.
• ---------------. “Religion and Modernity in the Thought of Muṣṭafā Ṣabrī: A Comparative Approach.” Doktora Tezi, International Islamic University, İslamabad 2008.
• Ubiucini, Jean-Henry Abdolonyme. Lettress Sur La Turquie. Paris: Libraire, 1851.
• Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
• Yaman, Ahmet. “Zimmî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 44: 434-38.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kesb.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 25: 304-306.
• Yurdagür, Metin, ve İbrahim Bayram. “Mustafa Sabri Efendi'nin Din Anlayışı.” Tokat ilmiyat Dergisi 8/1 (2020): 199–221.
• Zevîn, Murad. El-İslam ve’l-Hadâse: Mukarebât fi’d-din ve’s-siyase (Müessesetu “Mu’minûn bilâ hudûd” li’d-Dirâsât ve’l-Ebhâs, 2015).